'''' पानिपतचा महासंग्राम ''''

'''' पानिपतचा महासंग्राम ''''
द्वितीय आवृत्ती

【 मराठ्यांचा एक अभूतपूर्व ज्वलंत पराक्रम 】

भारताच्या इतिहासातील एक प्रमुख लढाई , म्हणून
पानिपतच्या तिसऱ्या लढाईचा उल्लेख केला जातो . ही
लढाई , सदाशिवरावभाऊ यांच्या नेतृत्वाखाली मराठयांनी
अफगाणी शासक अहमदशहा अब्दाली याच्या विरुद्ध लढली होती .

पानिपत , मूळ नाव पांडुप्रस्थ . महाभारत घडण्या पूर्वी भगवान श्रीकृष्णाने , दुर्योधनाकडे मागितलेल्या ५
गावांमधील , एक गाव म्हणजे पांडुप्रस्थ अर्थात , पानिपत . या लढाईपूर्वी , या पानिपतच्या रणांगणात , २ लढाई झाल्या , त्या खालीलप्रमाणे :
[१] बाबर ( विजयी ) विरुद्ध इब्राहिम लोदी ( पराभूत ) ,
[२] अकबर ( विजयी ) विरुद्ध हेमचंद्र ( पराभूत ) .
आणि तिसऱ्या लढाईबद्दल सखोल माहिती ह्या लेखामध्ये
अभ्यासणार आहोत .

■ पानिपत लढाई संदर्भातील प्रमुख व्यक्तीरेखा : -

१. सदाशिवरावभाऊ .... पेशव्यांचे चुलत बंधू (सेनापती) ,
२. नानासाहेब .... पेशवा ( बाजीराव पुत्र ) ,
३. विश्वासराव .... पेशव्यांचे जेष्ठ पुत्र ,
४. रघुनाथ ( राघोबा ) .... पेशव्यांचे बंधू ,
५. समशेरबहाद्दर .... बाजीराव - मस्तानी पुत्र ,
६. पार्वतीबाई .... सदाशिवरवभाऊंच्या धर्मपत्नी ,
७. गोपिकाबाई .... पेशव्यांच्या धर्मपत्नी ,
८. सुभेदार मल्हारराव होळकर .... प्रमुख मराठा सरदार ,
९. बळवंतराव मेहंदळे .... मराठा सरदार ,
१०. दत्ताजी शिंदे .... सरदार राणोजी शिंदेंचा पुत्र ,
११. जनकोजी शिंदे .... दत्ताजींचा पुतण्या ,
१२. महादजी शिंदे ,
१३. विठ्ठल शिंदे ,
१४. गोविंदपंत खेर बुंदेले .... पेशव्यांचे उत्तरेतील
मामलतदार ,
१५. सखाराम बोकील .... पेशव्यांचे कारभारी ,
१६. बापूजी हिंगणे .... पेशव्यांचे दिल्लीतील वकिल ,
१७. नारो शंकर .... पेशव्यांचे दिल्लीतील दरकदार ,
१८. नाना फडणीस ,
१९. अंताजी माणकेश्वर गंधे .... मराठा सरदार ,
२०. पाराशर दादाजी वाघ .... होळकरांचा सरदार ,
२१. विठ्ठल शिवदेव विंचूरकर .... पेशव्यांचे मुख्य सरदार ,
२२. यशवंतराव पवार .... मराठा सरदार ,
२३. अहमदशहा अब्दाली .... अफगाण शासक ,
२४. नजीबखान .... रोहिलाप्रमुख
( पानिपत युद्धाचा जनक ) ,
२५. शुजाउद्दोला .... अवध प्रमुख .

■ पानिपतचा महासंग्रामाची पार्श्वभूमी : -

◆ मराठा आणि अफगाण ह्यांत का युद्ध झालं ?

वास्तविक मराठा आणि अफगाण ह्यांच्यात
वैर नव्हतं , मराठी साम्राज्याच्या व अफगाणी साम्राज्य
एकमेकांपासून कोसोदूर , मग ह्यांच्यात युद्ध का झालं ;
कारण दि. २४ एप्रिल १७५२ रोजी , तत्कालीन मोगल
बादशहा याने , कन्होजयेथे मराठ्यांशी दिल्लीच्या संरक्षणासाठी तह केला , त्याबदल्यात मोगल बादशहाने मराठयांना खालील गोष्टी दिल्या होत्या :

(१) ५० लक्ष असरफिया दरवर्षी ,
(२) अजमेर व आग्रा ही दोन शहर महसूल म्हणून दिले ,
(३) सगळ्या मोगल प्रांतावर चौथाई दिली .

म्हणून अफगाणांचा पाडाव करण्यासाठी आणि " राष्ट्राच्या सौरक्षणासाठी " मराठयांनी अब्दालीशी युद्ध केलं होतं .

◆ अहमदशहा अब्दालीला भारतात कोणी बोलविले ?

मराठ्यांच वाढतं वर्चस्व पाहून , भारतीय उपखंडा तील रोहिलाखंडाचे शासक ' नजीबखान ' , जयपूरचा राजा माधवसिंह , ह्यांनी दिल्लीची ५ व्यांदा लूट करण्यासाठी , परिणामी मराठ्यांचाही पाडाव होईल ,
हे इच्छुन अब्दालीला भारतात येण्याचे आमंत्रण दिले .

● अब्दालीचे दिल्लीवर स्वारी करण्याचे प्रमुख कारण : -

सन १७५८ पर्यंत , स्वराज्याच्या सीमा ह्या उत्तरेकडे ,
अटक , लाहोर , मुलतान , आणि पेशावर ला पोहोचल्या
जवळच अब्दालीच्या राज्याच्या सीमा होत्या , एकप्रकारे
भविष्यात अहमदशहाला आव्हानच होते , त्यामुळे च
अब्दालीने दिल्लीवर स्वारी करून मराठ्यांवर मात
करण्याचे ठरविले असेल .

[ ऑक्टोबर १७५९ ला , दिल्लीच्या रोखाने निघाला . ]

◆ अब्दालीचा काबूल ते हिंदुस्थान प्रवास : -

काबूल --- जालनाबाद --- पेशावर --- लाहोर --- पंजाब
--- अनुप शहर .

जुलै १७६० रोजी , अहमदशहा अब्दाली उत्तरप्रदेशातील
अनुप शहराजवळ पोहचले . अब्दाली कडे एक मोठं लष्कर होतं आणि प्रभावी तोफखाना होता .

■ मराठ्यांचा दक्षिणेतून उत्तरेकडे प्रवास : -

काबूलच्या अब्दालीचा पराभव करण्यासाठी , पेशव्यांनी ( नानासाहेबांनी ) , एक मोहीम आखली ,
आणि या मोहिमेच नेतृत्व शूरवीर व राजनीतीधुरंधर
श्रीमान सदाशिवरावभाऊ यांना दिलं . दि. ७ मार्च १७६०
ला , सदाशिवरावभाऊ ४८ हजार फौझेसह , फ्रेंच्याच्या आधुनिक तोफखान्यासह आणि विश्वासू सरदारांसह दिल्लीच्या सौरक्षणासाठी निघाले . मार्गात सैन्य जमा होत होतं .

● मराठ्यांची पडती बाजू : -
मराठ्यांच्या लवाजम्यात ,
५० हजार इतर लोकं म्हणजे सैन्याचा कुटुंबकबिला ,
बाजार-बुंदगे होते . मराठयांनी रसद पुरेशी बरोबर
घेतली नव्हती , मोहीम खर्चासाठी २० लाखाची गरज
होती आणि बरोबर फक्त ६ लाखच घेतले होते .
उदगीर ते दिल्ली जवळपास १००० मैल होते आणि आहे .

★ मराठ्यांचे प्रमुख सरदार : -
या नवीन मोहिमेसाठी ,
नेतृत्व तर सदाशिवरावभाऊंकडे होते आणि या मोहिमेचा
संपूर्ण कारभार नानासाहेब पेशव्यांनी , आपला पुत्र
विश्वासरावास दिला होता .

(१) मल्हारराव होळकर .
(२) सुरजमल जाट .
(३) विठ्ठल शिंदे .
(४) इब्राहिम गारदी ( मराठ्यांचा तोफप्रमुख ) .
(५) समशेर बहाद्दर .
(६) अंताजी माणकेश्वर .
(७) यशवंतराव पवार .

दि . २ जून १७६० रोजी , मराठे ग्वालीयरला
पोहोचले . पुढे मराठे धवळपुरा , मथुरा असे अंतर पार
करत , मराठे दिल्लीला पोहोचले . गारदयांच्या तोफांमूळे
दिल्ली सहजरीत्या मराठ्यांच्या ताब्यात आली . दिल्ली
सहज मराठयांनी जिंकल्यामुळे अब्दालीही हबकला ;
परंतु नजीबखान अब्दालीचे सांत्वन करत होता . या मध्ये
नजीबखान एक गोष्ट करत होता , अब्दालीविरुद्ध मराठ्यांना कोणीही चांगला शासक न मिळून देणे . त्यावेळीएक शासक असा होता , शुजाउद्दोला . हा ज्या पक्षात जाईल त्या पक्षाची स्थिती मजबूत होईल , सैन्यबळ व रसद वाढेल . दोन्ही पक्षांनी आपापले प्रयत्न सुरू केले ,परंतु यश मात्र नजीबखानामुळे अब्दालीस मिळाले , शुजाउद्दोला अब्दालीस जाऊन मिळाला .

**** अगर नजीबखान न होता , तो पानिपत न होता |

मराठ्यांना आर्थिक चणचण भासू लागली , तेव्हा
दिल्ली मधील , दिवाण - ए - खास ह्या दरबारातील छता वर लावलेली चांदी , भाऊंनी काढावयास सांगितली , व त्याची नाणी पाडली , त्यातून काही दिवस खर्च भागला .

दि . १ सप्टेंबर १७६० ला , सदाशिवरावभाऊंनी
नानासाहेबांना पत्र लिहिले , त्या पत्रात भाऊ म्हणतात ,
" माझ्या छावणीत भूकमरी आहे , पैसे नाही आहेत ,
कर्जही मिळत नाही व माझे शिपाई उपवास करत
आहेत , लवकरात लवकर मदत पाठवावी " .

दिल्ली जिंकल्यामुळे , अब्दालीच्या छावणीत भीतिदायक वातावरण निर्माण झालं आणि अहमदशहा
अब्दाली , नजीबखान व शुजाउद्दोला यांनी दिल्लीकडे कूच केलं .

अब्दाली आपल्या सैन्यासह , यमुनेच्या एका
बाजूस शहादऱ्याजवळ तळ ठोकून होता , तर मराठे
यमुनेच्या दुसऱ्या बाजूस दिल्लीत होते .

● कुंजपुऱ्यावरील अधिपत्य :-
ऑक्टोबर १७६० मध्ये , मराठ्यांनी कुंजपुरा लुटले , कुंजपुरा मध्ये १५ हजार
अफगाण होते , १६ ऑक्टोबर ला मराठयांनी कुंजपुराला
वेढा घातला . इब्राहिम खानाने , कुंजपुरावर तोफांचा मारा
केला . दुसऱ्याच दिवशी युद्ध झालं , मराठयांनी ८ हजार अफगाण कापले काहीच अवधीत उर्वरीत ४ हजार अफगाण तोंडात गवत घालून बाहेर आले . समादखान ,
कुतुबशहा हे कुंजपुऱ्याच्या किल्ल्यात मराठ्यांना सापडले , यांनी जसं सरदार दत्ताजी शिंदे यांना जसं मारलं होतं , तसंच महादजींनी त्यांना ठार मारले . कुंजपुरा मराठ्यांच्या अधिपत्याखाली आल्यामुळे , मराठ्यांना धन मिळाले आणि १० हजार खिंडी गहू व उपयुक्त खाण्याचेसामान मिळाले आणि दारूगोळाही मिळाला ; यामुळे मराठ्यांची खाण्याची अबाल टळली . पुढे मराठे कुरुक्षेत्रावर गेले . कुरूक्षेत्राकडे जाण्यापूर्वी कुंजपुरा , हा गोविंदपंत बुंदेले यांच्या ताब्यात दिला होता .

■ यमुनेचा पूर आणि अब्दालीची प्रबळ महत्वकांक्षा : -

अब्दाली सर्व सैन्यासह , दि. २३ ऑक्टोबर
१७६० रोजी , रात्री यमुनेच्या किनाऱ्यावर पोहचला .
दुसऱ्या बाजूस भाऊंनी ३ हजाराची फौज ठेवली होती .
यमुनेचं पाणी खूप अधिक प्रमाणात होत , दि . २७ ऑक्टोबरला अब्दालीने अगदी सहज यमुना नदी , त्याच्या सर्व सैन्यासह पार केली . भाऊंना ही खबर , हेरांनी लगेचच कळविली , इतक्या कमी वेळेत अब्दाली नदी पार करेल हे भाऊंनी ठरविलच नव्हतं , " आता अब्दाली भाऊ आणि दिल्ली यांच्यामध्ये येऊन , सैन्यासह थांबला " . पुढे भाऊ लवकरात लवकर दिल्लीकडे यावयास निघाले . पुढे भाऊ , आपल्या फौझेसह पानिपता जवळ आले .( यमुना नदी अब्दालीने गुलाबसिंग गुजर या स्थानिक मनुष्याच्या मदतीने ओलांडली . )

■ पानिपत : -
नोव्हेंबर १७६० ला दोन्ही पक्ष पानिपतच्या
विस्तीर्ण रणांगणात आले होते . मराठयांनी आपल्या बाजुने १० फूट खोल खंदक तयार केले आणि माचे बांधले . दोन्ही पक्ष एकच काम करत होते , एकमेकांची रसद तोडत होते . मेरठमध्ये , गोविंदपंत बुंदेलेंच्या सेनेने अब्दालीची रसद मारायला सुरुवात केली , हा आदेश
भाऊंनीच दिलेला होता ! अब्दालीने अताईखानास ,
कुंजपुरावर चालून गेला , कुंजपुरा ताब्यात घेतला आणि
नंतर मेरठ जवळील एका गावात जेतसिंह गुजरांच्या
( ह्याने पंतांस सांगितले , की मी तुम्हांस खंडणी देतो ,
त्यामुळे पंत थांबले , गुजरने अताईखानास ही बातमी
पाठविली , अताईखान गोविंदपंतांवर चालून आला )
फितूरीमुळे गोविंदपंत बुंदेले याना खानाने पकडले , खानाने पंतांची अमानुष हत्या केली . कुंजपुरा ताब्यात घेऊन , अब्दालीने मराठ्यांची रसद तोडली . आता नोव्हेंबर व डिसेंबर मध्ये मराठ्यांच्या छावणीत भुखमरी झाली , लोकं मरायला लागली . हजारोंच्या संख्येत माणसं व जनावर मेली , बिमारी निर्माण झाली . जानेवारी महिना उगविला , ३ दिवसातून एकदाच जेवण मिळत असे . आलासिंग जाट , पटीयाला संस्थानाचा प्रमुख हा मराठ्यांना रसद पाठवीत असे . अब्दालीला रसद ही रोहिलखंड व अवध या प्रदेशातून येत होती .
( अताईखानाने गोविंदपंतांच शीर कलम केलं , आणि
अब्दालीकडे पाठविले , पुढे अब्दालीने ते शीर सदाशिव -
- भाऊंकडे पाठविले व एक पत्र पाठवून दिले , त्या पत्रात
अब्दाली म्हणतो , " तुमचं स्वागत करण्यासाठी हा वरती
गेला आहे , तुम्हालाही तेथेच जायचं आहे " . हा प्रसंग ,
दि. २० डिसेंबर १७६० रोजी घडला . नंतर भाऊंनी , पंतांच्या मस्तकावर व्यवस्थितपणे अंत्यसंस्कार केले . )

★ विश्वासरावांच नानासाहेबांना पत्र : -
पत्रात विश्वासराव लिहतात , श्रीमंत आपणांस माझ्यासारखे पुत्र आहेत , तसेच भविष्यात होतीलही ; परंतु सदाशिवरावभाऊंसारखा भाऊ ह्या जन्मात , आपणांस मिळणार नाही .

[ टीप : - भाऊंकडे पाहून विश्वासरावाने हे पत्र लिहले . ]

◆ भाऊंची आणि अब्दालीची रणनीती : -

१३ जानेवारीचा दिवस उजाडला , दिवसभर आणि मध्यरात्रीपर्यंत सर्व प्रमुख सरदार व सदाशिवरावभाऊ यांची चर्चा झाली , बैठकिमध्ये एक योजना ठरली फ्रेंच गोल म्हणजे मध्ये तोफखाना तसेच सर्व बाजूंनी तोफा व बंधुकंधारी सैनिक टप्याटप्यावर , तोफखानाच्या मागे भाऊ आणि विश्वासराव हत्तीवर बसलेले , त्यांच्यामागे काही फौज , परत कुटुंबकबिला , व मागे फौज , त्यांच्या बाजूस मल्हारराव होळकर , जनकोजी शिंदे , या दोन प्रमुख सरदारांपाठी यशवंतराव पवार आणि फौज , तसेच दुसऱ्या बाजूस महादजी शिंदे , तुकोजी शिंदे , त्यांच्या मागे मानाजी पायघुडे , सुभानराव माने , खंडेराव नाईक व शहाजी जांभरे यांच्या फौजा , फ्रेंच गोल याचं मुख्य हेतू म्हणजे सर्वांनी सोबत जाणे . अशी मराठ्यांची रणनीती होती . अब्दालीची रणनीती ही थोडी विरुद्ध होती , मध्ये तोफखाना ( बहादूरखान हा इब्राहिम खान गारदीच्या समोर होता ) , डाविकडे वजीर शहावलिखान तलवारधारी पठानांचा नेतृत्व करीत होता (अताईखान ) त्याच्या दिमतीला होता, नजीबखान ही उजवीकडे घोडदलाचा नेतृत्व करीत होता ( होळकरांच्या समोर ) ,तर शुजाउद्दोला पायदळ सांभाळत होता , तसेच अमीर बेग , हाफिज रहमेद खान आणि अहमदखान बंगश हे ही फौज घेऊन होते , अब्दाली या सर्वांच्या मागे ५ हजार क्रूर राखीव फौझेसह एका टेकडीवर दुर्बिणीतून सर्व घटनांवर नजर ठेवून होता आणि त्याचा जनानखाना मागे होता , पराभव झालाच तर मागच्या मागे पळण्यासाठी , अशी अब्दालीची रचना होती .

■ पानिपतचा महासंग्राम : -

१४ जानेवारी १७६१ ( पौष शुद्ध सप्तमी , मकरसंक्रांती ) चा दिवस उजाडला , पहाटेपासून मराठे युद्धाची तयारी करत होते , मकरसंक्रांतीचा दिवस , मराठयांनी एकमेकांना तिळगूळ भरविले , जे होतं ते खाल्लं , हत्ती व घोड्यांना चारा खाऊ घातला . सकाळी साधारणपणे ९ वाजता युद्धास सुरुवात झाली , गारद्यांच्या तोफा कडाडल्या , सुरुवातीपासून सरशी मराठ्यांचीच झाली , अब्दालीच्या सैन्याची पहिली फळी ( flange ) पडली . गारदयांच्या तोफांपुढे पठाण भाजले जात होते , ३ हजार अफगाण एका तासातच मेले . तलवारबाजांनी रोहिलांना कापलं . शहावलीखानाने डाव्या बाजूने जोरदार हल्ला केला , पण शिंदे आणि होळकरांनी तो पळवून लावला , ह्यात अताईखान मारला गेला . मराठ्यांच्या जबर आक्रमणापुढे , खानाची पळता भुई थोडी झाली . रोहिले ही खूप प्रमाणात कापले जात होते . सर्व बाजूंनी मराठे जिंकत होते , आणि दीड वाजता विठ्ठलराव शिंदेंनी गलती केली , ते पायदळ घेऊन पुढे आले ; परिणामी इब्राहिम खानास तोफखाना थांबवायला लागला , कारण समोर स्वतःचेच सैन्य होते . ह्यानेच युद्धास वळण मिळाले . तरीही भाऊंनी ती प्रतिकूल परिस्थिती सांभाळली . परत मराठ्यांचा पगडा भारी झाला . मध्यदुपारी ३:३० ला , अब्दालीने आपण पराभूत होतोय , हे ओळखून आपल्या दोन्ही बेगमांना छावाणीतून बाहेर काढून घोड्यावर बसायला सांगितले होते , जेणेकरून अफगाणात जावयास ! परंतु ४ वाजता , हत्तीवर बसलेल्या विश्वासरावाला गोळी लागली , विश्वासरावाचा देह अंबारीत ठेवला( बापूजी हिंगणे विश्वासरावांच्या देहाला घेऊन बसले ) , ह्यात शिंदे आणि होळकर रणांगणातून निघून गेले . , संधीचा फायदा घेऊन अब्दालीने ५ हजार पठाणांची राखीव , ताज्या दमाची फौज अब्दालीने रणांगणात उतरवली , आता पठाण मराठ्यांची कत्तल करायला लागले , जवळजवळ ४० हजार मराठे कापले गेले . भाऊंनी आणि ४०० घोडेस्वार घेऊन पठाणांच्या मध्ये गेले आणि दिसेनासे झाले , भाऊ पडले . मराठ्यांचे २० हजाराहून अधिक पळून गेले आणि ४५ हजारावून अधिक बंदी झाले (कुटुंबकबिला , त्यात बहुतांश स्त्रीया होत्या ). बाजारबुदग्यांना लुटले . पानिपतच्या रणांगणात मराठ्यां - - च्या मस्तकांच्या ३२ हून अधिक राशी , पठाणांनी रचल्या . ३ प्रहरांच्या ( ९ तासात ) वेळात दोन्ही पक्षांचे एकूण १,५०,००० सैन्य मरण पावले . अफगानानी २० ते २५ मैलपर्यंत जाऊन मराठ्यांची कत्तल केली .
जनकोजी शिंदे , खूप जखमी अवस्थेत बहादूरखानाला
सापडले , त्याने लगेचच जनकोजी शिंद्यांना मारलं , व
इब्राहिम गारदी जखमी अवस्थेत , पण जिवंत अफगानांना सापडला , इब्राहिम खानाला त्याच्या जखमांवर मीठ चोळून वितळवून अगदी कौर्याने ठार मारलं ( इब्राहिम खानचे शेवटचे शब्द , " प्राण जाये पण ईमान न जाये " .) पुढच्या दिवशी अब्दाली दिल्लीत आला , दिल्लीत लूटालूट केली . अब्दालीने , सुरजमल जाट ( भरतपूरचा प्रमुख ) , माधवसिंह ( जयपूरचा राजा ) यांकडे खंडणी मागितली ; परंतु ह्यांनी स्पष्ट नकार दिला व कळविले तुम्ही दिल्लीचे बादशाहा नाही आहेत , त्यामुळे आपणांस खंडणी नाही देऊ शकत .

■ पानिपतच्या पराजयाने मराठ्यांवर नामुष्की आली होती
का ?
= नाही , ते खालील घटनांद्वारे सिद्ध होते .

अब्दाली दिल्लीत आल्यानंतर त्याने , खालील गोष्टी केल्या : -
● अली गोव्हरलाच ( मराठ्यांनी पानिपत युद्ध होण्यापूर्वी
नेमणूक केलेला दिल्लीचा बादशहा ) दिल्लीचा
बादशहा म्हणून कायम केलं .

● वजीर म्हणून शूजाउद्दोला याची नेमणूक केली . आणि

● मराठ्यांना दिल्लीचे संरक्षक म्हणून कायम केलं .

पुढे , अब्दाली पेशव्यांना पत्र लिहितो , त्या पत्रात तो म्हणतो , " तुम्हांस आम्ही दिल्लीचे संरक्षक म्हणून कायम करतो , ह्या युद्धाबद्दल आम्ही दिलगिरी व्यक्त करतो " .

◆ पानिपतच्या युद्धाचे अब्दालीने केलेलं वर्णन : -

अब्दाली म्हणतो , " त्यादिवशी मराठे एवढ्या
पराक्रमाने लढत होते की , जर त्यांची बहादुरी बघायला इस्पिनदर आणि रुस्तमसारखे महान योद्धे असते , तर
त्यांनी मराठ्यांचा पराक्रम बघून तोंडात बोटं घालून करा -
- करा चावली असती .
( शत्रू पक्षाने केलेल्या , मराठ्यांच्या तारीफेबद्दल मन
भरून येतं . )

● इंग्रज म्हणतात की , " पानिपतच्या तिसऱ्या युद्धात ,
मराठ्यांचा पराजय झाला ; परंतु कधीतरी पराजयातही
विजय असतो , असाच मराठ्यांचा विजय झाला होता " .

**** त्यामुळे हे सिध्द होतं कि , " पानिपतच्या पराजयाने मराठ्यांवर नामुष्की आली नव्हती उलट सार्थ अभिमान
होता " .

◆ नानासाहेब पेशवे आणि पानिपत : -
पानिपतच्या पराजयाची दुःखद
वार्ता जेव्हा , नानासाहेबांना मिळाली , तेव्हा नानासाहेब
हादरले ( तेव्हा त्यांचं वय ४० वर्ष होतं ) .नानासाहेबांकडे जे पत्र आलेलं , त्या पत्रात असं लिहलय की , " २ मोती गळाले , २७ मोहरा गळाल्या आणि खुर्द किती गेले याचा अंदाज नाही " . नानासाहेबांच , सदाशिवरावभाऊंवर खूप प्रेम होतं . " भाऊविना दुनिया व्यर्थ आहे , भाऊविना सारी दौलत व्यर्थ आहे " , असं म्हणत , दि . २३ जून १७६१ ला , पुण्यातील पर्वतीवर श्रीमंतांनी आपला देह ठेवला . एक विशेष , नानासाहेब हिशोबाला अगदी पक्के होते , या धामधुमीत मराठ्यांवर झालेलं काही कोटींचं कर्ज , नानासाहेबांनी फेडलं वा देऊ केलं आणि त्यांनंतर श्रीमंत नानासाहेब गेले .

◆ अब्दाली आणि पानिपत : -
पानिपत युद्ध जरी अब्दाली ने जिंकल असेल तरी , अब्दालीची ताकद मराठयांनी इतकी क्षीण केली कि , पुन्हा अब्दालीला खैबरखिंड ओलांडून भारतावर आक्रमण करता आलं नाही . या युद्धानंतर दुरराणी राज्यात , म्हणजे काबूल अफगाणिस्तानात तर चर्चा सुरू झाली कि , मराठयांनी
पानिपतात अब्दालीचा खूप मोठा पराभव केला .
एक सत्य मात्र आहे , " अब्दालीला मराठयांनी पूर्णपणे
खिळखिळा केलं " .

■ पानिपतचा मराठ्यांवर परिणाम : -
या युद्धाचा , मराठ्यांवर थोडा परिणाम झाला , उत्तरेकडील मराठ्यांच
वर्चस्व थोडं कमी झालं ; परंतु ते दिल्लीचे सौरक्षक म्हणून कायम होते . पुढच्या १० वर्षात , मराठ्यांची एक फौज , विसाजी कृष्ण आणि रामचंद्र गणेश कानडे यांच्या अधिपत्याखाली दिल्लीत आली , मराठयांनी दिल्ली काबीज केली ( सन १६८१ ) , यावेळी पुण्यात माधवराव हे पेशवे होते . पुढे विसाजींनी रोहिलाखंडात जाऊन , पत्थरगड येथील नजीबखानाची कबर ( पानिपत युद्धानंतर काही वर्षांमध्ये , नजीबखानाचा गुप्तरोगामुळे मृत्यू झाला होता . ) , तोफा डागून उडविली . पुढे विसाजी आणि रामचंद्र पुण्यात आल्यावर , माधवराव पेशव्यांनी त्यांच्यावर सोन्याची फुले उधळावयाला सांगितली व त्यांचा यथोचित मानसन्मान केला . " पुढे , सन १७८१ ते १८०३ मध्ये मराठ्यांचा भगवा ध्वज दिल्लीवर मोठ्या मानाने फडकत होता " .

वरील माहितीद्वारे सिद्ध होतं की , पानिपत युद्धाच्या पराभवामुळे , मराठ्यांच पानिपत झालं नव्हतं उलट पुढची ३५ वर्षे दिल्ली मराठ्यांच्याच ताब्यात होती .

[ हा लेख सुरुवात , पानिपतावर अजून अतिखोल अभ्यास व्हायला हवा , हीच लेखकाची सदिच्छा ] .

संधर्भ : - पानिपत ( विश्वास पाटील ) ,
पानिपतचा विजय ,
बखर पानिपतची ,
निनाद बेडेकर ,
उदय कुलकर्णी ,
निर्भयची टीम .

~ राहुल रमेशजी पाटील .
शंभूमहितीगार
ई-मेल : rahulp1298@gmail.com
भ्रमणध्वनी : ७७४१९२३३४६ .