" शंभूराजे व इंग्रज संघर्ष "

" शंभूराजे व इंग्रज संघर्ष "

【 महाबली संभाजी राजांच्या नेतृत्वातील संघर्ष 】

द्वितीय आवृत्ती

सन १६८० ह्या , सालाच्या शेवटच्या मासांमध्ये ,
म्हणजे नोव्हेंबर महिन्यात , पेण - नागोठणे किनारपट्टी - - - जवळील प्रदेशात , जंजिऱ्याचा सिद्दी काहीही कारण
नसताना हस्तक्षेप करत असे , मासुम रयतेला त्रास देत
असे , माता भगिनींचे खूप प्रमाणात हाल होत होते .
शंभूराजांनी हेरांकडवी गुप्त माहिती काढली , तेव्हा त्यांना खरे समजले . सिद्दीला आतून टोपीकर इंग्रज साहाय्य करत होते , हे राजांना समजले ; त्यामुळे राजांनी इंग्रजांना धडा शिकवायचे ठरविले .

शंभूराजांनी आपला मोर्चा , फिरंग्यांच्या बाजूने
वळविला . फिरंग्यांवर जरब बसविण्यासाठी , राजांनी
राजापूरच्या , फिरंग्यांच्या वखारीवर आक्रमण करायची
रणनीती आखली . आखणीनुसार मराठी फौजा राजपुरच्या जवळ गेल्या , इंग्रजांनी तूर्तास ओळखले होते की , मराठ्यांच्या लष्करी फौझेपुढे आपला निभाव लागणार नाही ; त्यामुळेच फिरंग्यांनी साधा प्रतिकारही
केला नाही व वखारीच्या आतमध्येच लपून राहिले . पुढे
फिरंग्यांनी , शंभुराजांबरोबर बोलणीचा घाट घातला .
शंभूराजांनी आपला प्रतिनिधी म्हणोन , हुशार व मुरब्बी मंत्री , बाळाजी आवजी पंडितास , दि . २० नोव्हेंबर १६८० मध्ये पाठविले . आणि तहाची बोलणी सुरू झाली , बाळाजी राजकारणात पारंगत असल्यामुळे , इंग्रजांच्या एकाही काव्याला फसले नाही ; ' तहाप्रमाणे इंग्रजांनी सिद्दीची मदत थांबवावी , तसेच सिद्दीने पकडलेली मराठ्यांची जहाजे व गलबते , त्यास परत करावयास सांगणे ' . तात्काळ या दोन्ही गोष्टी फिरंग्यांनी केल्या . आणि विशेष म्हणजे , याबदल्यात शंभूराजांनी फिरंग्यांस काहीही दिलं नाही . " शंभूराजांनी , एवढी जरब इंग्रजां - वर बसविली होती " .

पुढे , सन १६८३ मध्ये , मराठयांनी करंजावर हल्ला केला , आणि सहजपणे करंजा इंग्रजांकडून ताब्यात घेतला , आणि शंभूराजांनी मुंबईवरील हल्ल्याची , जोरदार तयारी तथा आखणी सुरू केली . मराठी फौजांनी मुंबईला चहोबाजूंनी घेरले ; नाईकांच्यामार्फत फिरंग्यांच्या
प्रत्येक बारीक हालचालींवर , शंभूराजांनी बारीक लक्ष
ठेवले होते ; त्यासमयी इंग्रजांच्या मनात , शंभूराजांविषयी
प्रचंड दहशत निर्माण झाली होती . फिरंग्यांनी शंभूराजांचा राग कमी करण्यासाठी , त्यांनी जंजिऱ्याच्या सिद्दीसोबत एक करार केला . या करारानुसार , सिद्दीने स्वराज्यातील पेण , आपटे , नागोठणे व बट्टी या प्रदेशाला उपद्रव न करण्याच ठरले व इंग्रजांनी मुंबई वाचविली .

काही काळानंतर , इंग्रजांना व्यापारात मराठ्यांचा अडथळा येऊ लागला , त्यामुळे फिरंग्यांनी ,
आपला वकील हेनरी स्मिथ यास , महाड जवळील
बिरवाडी येथे पाठविले . शंभूराजांनी प्रथम तहासाठी
आलेल्या , फिरंगी वकीलास ( हेनरी स्मिथ ) धुडकावून
लावले ; परंतु तत्कालीन राजकीय परिस्थिती पाहता ,
शंभूराजांनी आपला प्रतिनिधी म्हणून प्रल्हाद निराजी यास तहाची बोलणी करण्यासाठी , दि . १५ मे १६८४ ला महाडला पाठविले , इंग्रजांमार्फत गव्हर्नरचे प्रतिनिधी म्हणून कॅ. हेनरी गॅरी , थॉमस किल्कन व दुभाषी म्हणून
राम शेणवी आले होते . हा तह कर्नाटकातील सांप्रतते तिवेनापट्टम , कुडलोट व कोनिमेर या भागात व्यापरानिमित्त वखारी निर्माण करण्याबाबत होता ,
शंभूराजांनी वखारींच्या निर्माणसाठी परवानगी फिरंग्यांना
दिली ; पण शंभूराजांनी फिरंग्यांवर अनेक अटी लादल्या
होत्या . कर्नाटकातील वखारी संदर्भात ११ कलमे आणि
मुंबईसाठी स्वतंत्र ३० कलमे शंभूराजांनी इंग्रजांवर लादली होती , त्यातील महत्वाची कलमे पुढीलप्रमाणे मांडली आहेत .

■ कर्नाटक वखारी संदर्भात कलमे : -

१. इंग्रजांच्या वाखारीची लांबी ६० कोविद , रुंदी १५
कोविद , उंची २ १/२ कोविद , भिंतीची रुंदी १/२
कोविद , शंभूराजांनी स्वतः ठरवून दिली . वखारी -
- वर नियंत्रण स्वराज्यातील माणसांचे असेल .

२. मालाची ने आण करण्यासाठी मजूर म्हणून इतर
लोकं ठेवावे . स्वराज्यातील माणसे मजुर म्हणून
ठेवू नये .

३. जो माल इंग्रज आयात करतील त्यावर २ १/२ जकात ,
निर्यातीवर जकात नाही .

४. इंग्रजांना स्वराज्यातील कोणाही माणसास गुलाम
म्हणून विकत घेता येणार नाही आणि कोणालाही
ख्रिश्चन करता येणार नाही .

५ . वादळामुळे किंवा अन्य उत्पादामुळे स्वराज्यातील
एखादे जहाज , गुराब किंवा होडी बंदराला लागली
तर ती जप्त करून सरकार जमा करू नये . तसेच
ही सवलत , फिरंग्यांनासुद्धा दिली .

■ मुंबई संदर्भात महत्वाची कलमे : -
[ दोन्ही करारात साधर्म्यात असलं तरी मुंबई स्वतंत्र
होती . ]

१. आमचा ( शंभूराजांचा ) व इंग्रजांचा जो तह आहे ,
त्यात जर मतभेदाचा प्रश्न निघाला , तर विचार
विनिमय करून सोडवावा , यामध्ये शंभूराजांची
दूरदृष्टी दिसून येते .

२. त्याकाळी पोर्तुगीज , डच आणि इंग्रज ह्यांमध्येही
संघर्ष सुरू होता , शंभूराजांनी इंग्रजांना ह्यात
मदत करणार नाही हे तहात स्पष्ट केले .

३. इंग्रजांनी पेण व नागोठणे , येथे वखारी काढाव्यात ;
परंतु घाटावरून आयात व निर्यात करणाऱ्या
मालावर जकात द्यावी .

४. स्वराज्यातील कोणत्याही माणसास गुलाम बनवू नये .
आणि आता जे गुलाम असतील त्यांची तात्काळ
सुटका करावे .

****अशीच महत्वाची कलमे शंभूराजांनी , फिरंग्यांवर लादली होती .

■ टीप : -
शंभूराजांनी इंग्रजांनी विकत घेतलेल्या अनेक
गुलामांची सुटका केली व पुढील वेठबिगारीस , करारा -
- नुसार पायबंद घातला , यावरून शंभूराजे गुलामगिरी
आणि वेठबिगारी याविरुद्ध आवाज उठविणारे पाहिले
क्रांतीकारक नव्हते , तर त्याची अंमलबजावणी करणारे
उत्तम शासक होते . धूर्त इंग्रजांच्या मनात जे अनेक
कल्प होते , त्यांना शंभूराजांनी पायबंद घातले होते ; त्यामुळे छत्रपती शिवाजी महाराजां -
प्रमाणेच , शंभूराजांच्या वाटेस जाण्यास इंग्रज घाबरत होते .

**** छत्रपती संभाजी महाराजांनी , इंग्रजांविरुद्ध
अनेक युद्धे लढली , सर्व युद्धात शंभूराजे
विजयी झाले .

● संदर्भ ग्रंथ : - रणवीर संभाजी , संभाजी ,
शिवकाल १६३० - १७०७ ,
जुने ग्रंथ मराठी विभाग ,
ऐतिहासिक कागदपत्रे .

~ राहुल रमेशजी पाटील .
शंभूमहितीगार
ई-मेल : rahnirbhay@gmail.com
भ्रमणध्वनी : ९५७९३०१८३९ / ७७४१९२३३४६ .