महत्वकांक्षी महाराणी बाकाबाई ( डोंगरक्वीन )

 

महत्वकांक्षी महाराणी बाकाबाई ( डोंगरक्वीन )

श्रीमंत महाराणी बाकाबाई भोसले (१७७४-१८५८) या दुसरे राजे रघुजी भोसले यांच्या चौथ्या आणि आवडत्या पत्नी. रघुजीराजेंच्या पत्नी गोजराबाई आणि अंबिकाबाई यांचे निधन झाले होते.म्हणून त्यांनी तिसरे लग्न रुईच्या झाडाबरोबर केले व चौथ्या पत्नी बांकाबाई यांच्याबरोबर त्यांनी चौथा विवाह केला.

बाकाबाईंची हवेली म्हणजे नागपूरच्या महाल भागातील आजचे धनवटे नगर विद्यालय.

पूर्वी या ठिकाणी शहरातील मॉरिस कॉलेज (विद्यमान वसंतराव नाईक शासकीय समाजविज्ञान संस्था) होते.या दुमजली हवेलीजवळच बाका बाईंनी आपली मुलगी साळूबाई आणि जावई कान्होजी मोहिते यांच्यासाठी वाडा बांधला. हा वाडा साळूबाई मोहिते यांचा वाडा म्हणून प्रसिद्ध होता. या वाड्याचे प्रवेशद्वार भक्कम व मोठे आहे .तेथे सध्या राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे मुख्य कार्यालय आहे.

बाकाबाई या अत्यंत महत्त्वकांक्षी होत्या. त्यांनी नवी हवेली आपल्या ताब्यात ठेवतानाच परसोजी यांना या वाड्यात आणून ठेवले होते. वाड्याच्या सभोवताली चौकी पहारे ठेवले होते. दुसऱ्या रघुजीराजांचे दासी पुत्र धर्माजी भोसलेंकडे राजवाड्यातील खाजगी सरकारी खजिना आणि जडजवाहीर असून एक कोटी रुपयांची नगदी शिल्लक होती. मातब्बर धर्माजी भोसले हे बाकाबाईंच्या पक्षास मिळाले होते. पतीच्या निधनानंतर नागपूरच्या राज दरबारातील कारस्थानामध्ये त्यांनी महत्त्वाची भूमिका बजावली १८०३ मध्ये अरगावच्या लढाईत त्या उपस्थित होत्या. त्यात मराठ्यांचा पराभव झाला होता.२२ मार्च १८१६ रोजी पतीच्या मृत्यूनंतर बाकाबाईनी त्यांचा सावत्र मुलगा परसोजी भोसले यांना राजवाड्यात आणले.ते पुढे राज्याच्या गादीवर आले.

परसोजी दुसरे हे दृष्टिहीन व अपंग अर्धांगवायुने ग्रस्त होते. राज्यारोहना नंतर त्यांची प्रकृती बिघडली व त्यांना रिजंट नियुक्त करणे आवश्यक झाले. राज्याच्या व्यक्ती आणि राज्याचे व्यवस्थापन करण्यासाठी बाकाबाईंची निवड करण्यात आली. मकरधोकळा ,आमगाव, दिघोरी आणि इतर गावांची मालकी घेऊन त्या खूप प्रभावशाली झाल्या. त्यांनी डोंगरक्वीन हा दर्जा धारण केला आणि नागपूरच्या राजदरबारात धर्माजी भोसले नरोबा चिटणीस गजूबा दादा गुजर यांच्यासह मजबूत गट तयार केला. अशा प्रकारे बाकाबाईंच्या ताब्यात राजा लष्कर आणि खजिना आला.

गजुबादादा हे शूर व मुसद्दी असल्यामुळे बाकाबाईंचे पारडे बरेच जड झाले होते .परंतु प्रतिभावान अण्णासाहेबांनी धर्माजी भोसले यांची हत्या केली. बाकाबाईंच्या गटातील अनेक सदस्यांना राजा बनण्याचा प्रयत्न त्यांना पाठिंबा देण्यासाठी राजे केले आणि रीजन्सी मिळवली. सीताबर्डीच्या लढाईत आप्पा साहेबांचा ब्रिटिशांकडून पराभव झाला आणि ९ जानेवारी १८१८ रोजी नागपूरला उपनगरीचा दर्जा देऊन एक करार झाला.

आप्पासाहेबांना अटक करून पदच्युत करण्यात आले आणि आलाहाबादला भक्कम एस्कॉर्टमध्ये पाठवण्यात आले. दरम्यान बाकाबाई आणि रघुजी भोसले( दुसरे )यांच्या इतर विधवांना ब्रिटिश निवासी मंत्री रिचर्ड जेनकिन्स यांनी रघुजी भोसले दुसरे यांचा नातू बाजीबा यांना दत्तक घेण्यास प्रवृत्त केले. बाजीबा यांना रघुजी भोसले तिसरे म्हणून राज्याभिषेक करण्यात आला. वाकाबाई राज्याच्या अल्पसंख्यांकांच्या प्रमुख पदी होत्या. परंतु त्यांच्याकडे फक्त राजवाड्याचा कारभार आणि तरुण राजा होता. नागपूर येथील ब्रिटिश निवासी मंत्री रिचर्ड जेनकिन्स यांनी प्रशासन चालवले.

१८५३ मध्ये पुरुष वारस नसताना रघुजी भोसले तिसरे यांचा मृत्यू झाला. तेव्हा लॉर्ड डलहौसीने आखलेल्या डॉक्ट्रीन आॅफ लॅप्स पॉलिसी' द्वारे नागपूरचे राज्य जोडले जाणार होते. बाकाबाईनी अन्यायकारक धोरणाचा प्रतिकार करण्यासाठी सर्व शांततापूर्ण उपाय करण्याचा प्रयत्न केला. परंतु अखेरीस भोसले कुटुंबातील इतर सदस्यांसह पेन्शन घेण्याचे मान्य केले. त्यांना त्यावेळी पेन्शनपोटी १ लाख २० हजार रुपयांचा सर्वात मोठा वाटा मिळाला .तथापि त्यांच्या निषेधाला न जुमानता, इंग्रजांनी नागपूरच्या तिजोरीची लूट केली.

१८५७ च्या उठावा दरम्यान नागपूर आणि संपूर्ण मध्य प्रांतात शांतता पसरली होती बाकाबाईंनी आपली सर्व शक्ती आणि प्रभाव ब्रिटिश सरकारला मदत करण्यासाठी वापरल्याने मोठा उठाव रोखला गेला सप्टेंबर १८५८ मध्ये वयाच्या ८४ व्या वर्षी बाकाबाईंचे निधन झाले .बाकाबाईंची प्रतिमा अनेकदा देशद्रोही म्हणून दर्शवली जाते. आपले राज्य असतानाही त्यांनी औपचारिक पद्धतीने ब्रिटिश सरकारला पाठिंबा दिल्याचे सांगितले जाते. तथापि ते पूर्णतः सत्य नाही. कारण त्यांना ब्रिटिश सरकारचे शत्रू मानले जात असे. ब्रिटिश हे भारतीय उपखंडाचे सर्वोच्च राज्यकर्ते होणार असल्याचे त्यांना लवकरच कळाले होते. त्यांनी केवळ शांततामय मार्गाने ब्रिटिशांच्या राज्याच्या प्रसाराचा प्रतिकार करण्याचा प्रयत्न केला. कारण त्यांना आपल्या वंशजांसाठी पदव्या आणि विशेषाअधिकार सुरक्षित करावयाचे होते.

मद्रास प्रांतातील व्यक्तींच्या माध्यमातून

बाकाबाईंनी आपले खलीते पाठवले होते.

भोसल्यांची गादी टिकवून ठेवण्यासाठी सगळे प्रयत्न करणाऱ्या धर्मपरायण परंतु मुत्सदी स्त्री म्हणून त्यांच्याकडे बघितले जाते.

लेखन

श्रीमंत मुधोजीराजे भोसले नागपूर

डाॅ.सुवर्णा नाईक निंबाळकर