चक्रवर्ती सिंघनदेव महाराज

 

चक्रवर्ती सिंघनदेव महाराज; तो भारतातील दख्खन प्रदेशातील यादव घराण्यातील सर्वात शक्तिशाली शासक होता. महाराज सिंघनदेव यांचा जन्म 1186 मध्ये सिन्नर येथे झाला. त्यांच्या आईचे नाव भागीरथीबाई, वडिलांचे नाव जैतुगीदेव होते. दरम्यान, त्याचे आजोबा भिल्लमदेव हे चालुक्य सामंत होते. नंतर महाराज भिल्लमदेव यांनी 1187 मध्ये स्वतःला स्वतंत्र घोषित केले आणि सेऊन साम्राज्याची स्थापना केली. त्याने 1187 मध्ये देवगिरी येथे किल्ला बांधला आणि देवगिरीला आपली राजधानी केली. त्याने 1187 ते 1191 पर्यंत महाराष्ट्रावर राज्य केले. 1189 मध्ये त्याने सुरतूर येथे झालेल्या लढाईत होयसला शासक बल्लाळचा पराभव केला. त्याच्यानंतर त्याचा मुलगा महाराज जैतुगीदेव याने 1191-1200 पर्यंत राज्य केले. दुसरीकडे, उत्तर भारतात, मोहम्मद गोरीने 1192 मध्ये अजमेरचा सम्राट पृथ्वीराज चौहान याचा निर्णायकपणे पराभव केला, गियाथ अल-दीन मुहम्मद, त्यानंतर त्याने कनाईझचा राजा जयचंद याचा पराभव केला. अल-दिन मुहम्मदने मोहम्मद गोरीला महाराष्ट्रावर स्वारी करण्यासाठी पाठवले, महंमद गोरीने माळवा आणि गुजरात ही दोन राज्ये काबीज करून महाराष्ट्रावर स्वारी केली, तेव्हा महाराज जैतुगीदेवने त्याला महाराष्ट्राच्या सीमेवरून ढकलले.

यानंतर महंमद गोरीने तीन वेळा महाराष्ट्रावर आक्रमण केले, 1195 मध्ये, 1196 मध्ये आणि 1197 मध्ये, प्रत्येक वेळी त्याने महाराष्ट्रावर स्वारी केली तेव्हा महाराज जैतुगीदेव यांनी त्याचा छळ केला. महाराज जैतुगीदेव वारंगळचा राजा महादेव यांच्याशी लढण्यासाठी वारंगळला गेले, युवराज सिंघनदेवही त्यांच्यासोबत गेले, ते 12 वर्षांचे असताना वारंगळ येथे महाराज जैतुगीदेव महादेवांशी लढले, युद्धात युवराज सिंघनदेव शत्रूंशी शौर्याने लढत होते, महाराज जैतुगीदेव विजयी झाले. आंध्र शुन साम्राज्याच्या अधिपत्याखाली आले, वयाच्या १३ व्या वर्षी चक्रवर्ती सिंघनदेव महाराजांचा विवाह पूर्व खान्देशातील सुभेदार सोमनाथराव यांच्या कन्या जेहाबाईशी झाला, त्यानंतर महाराज जैतुगीदेव यांचे वयाच्या ३५ व्या वर्षी ३१ ऑगस्ट १२०० रोजी निधन झाले. सिंघनदेव वयाच्या १५ व्या वर्षी सेऊन साम्राज्याचा चक्रवर्ती बनला. १२०१ मध्ये घुरीद शासक घियाथ अल-दिन मुहम्मद याने मोहम्मद गोरीला पुन्हा महाराष्ट्रावर स्वारी करण्यासाठी पाठवले. मोहम्मद गोरीने पुन्हा महाराष्ट्रावर स्वारी केली. पकडणे सोपे आहे, मोहम्मद गोरीला काय माहीत चक्रवर्ती सिंघनदेव महाराज लहानपणापासूनच शूर आहेत.

मोहम्मद गोरीने नर्मदा नदी ओलांडून विंध्य ओलांडून महाराष्ट्रात प्रवेश केला. मोहम्मद गोरी महाराष्ट्रात दाखल झाल्याची बातमी लवकरच महाराजांपर्यंत पोहोचली. लवकरच तो मोहम्मद गोरीशी युद्धात उतरला. मोहम्मद गोरी ७०,००० घोडदळ आणि २०,००० पायदळांसह विदर्भात होता. महाराजांकडे 35,000 घोडदळ, 34,000 सैन्य होते, ते इतके सैन्य घेऊन विदर्भात आले, चक्रवर्ती सिंघनदेव महाराज आणि मोहम्मद गोरी यांच्यात मोठी लढाई झाली, त्यात चक्रवर्ती सिंघनदेव महाराज जिंकले आणि मोहम्मद गोरी हरले, मोहम्मद गोरी पराभूत होऊन गझनीला परतले. 1202 मध्ये गियाथ अल-दिन मुहम्मदच्या मृत्यूनंतर, मोहम्मद गोरी गझनीचा सुलतान बनला.

1206 मध्ये, सध्याचा विजयपूर महाराजांनी जिंकला होता. महाराजांनी सरदार केशवरावांना विजयपूरची जहागिरी बहाल केली. 1215 मध्ये महाराजांनी उत्तरेकडील माळव्यावर स्वारी करून माळवा काबीज केला आणि दक्षिणेत सुभेदार महादेवरावांनी बनवासी काबीज केले आणि महाराजांनी सुभेदार महादेवरावांना कराड संस्थानची जहागिरी दिली.

1216 मध्ये, महाराजांनी कोल्हापूरचा राजा भोजदेव याचा पराभव केला, राजधानी कोल्हापूर आणि शिलाहारांचे राज्य सेऊन साम्राज्यात विलीन झाले, चक्रवर्ती सिंघनदेव महाराजांनी राजा भोजदेवची कन्या कावलाबाईशी विवाह केला. 1219 मध्ये महाराजांनी राजपुताना आणि सिंध ही दोन राज्ये जिंकली.

1220 मध्ये चक्रवर्ती सिंघनदेव महाराजांनी गुजरातमध्ये मजबूत सैन्य पाठवले. या सैन्याचे नेतृत्व सरदार सोमेश्वरराव करत होते, सरदार सोमेश्वररावांचे पाटण येथे भीमदेव राजाशी युद्ध झाले, या लढाईत भीमदेवांचा पराभव झाला, तसेच दक्षिणेला महाराजांनी तुंगभद्रा नदीच्या उत्तरेकडील भाग जिंकून घेतला, त्यानंतर महाराजांनी गोंडवानावर स्वारी करून हे राज्य जिंकले.

जेव्हा दिल्लीच्या सुलतान इल्तुतमिशने 1235 मध्ये विल्सा राज्यावर आक्रमण केले आणि महाराष्ट्रावर आक्रमण केले तेव्हा त्याला ग्वाल्हेरपर्यंत नेण्यात आले आणि त्याने ग्वाल्हेर, काशी, मथुरा आणि पाटणा ही शहरे ताब्यात घेतली, त्यानंतर म्हैसूर, त्रावणकोर आणि तामिळनाडू महाराष्ट्र राज्य समृद्ध होते. महाराजांच्या काळात महाराष्ट्रातील जनता सुखी होती, त्यांच्या काळात महाराष्ट्रातील जनता चक्रवर्ती सिंघनदेव महाराजांना दैवत मानत असे. 23 डिसेंबर 1246 रोजी वयाच्या 61 व्या वर्षी चक्रवर्ती सिंघनदेव महाराज यांचे निधन झाले.

स्वराज्याचे संस्थापक छत्रपती शिवाजी महाराज यांच्या मातोश्री जिजाबाई या चक्रवर्ती सिंघनदेव महाराजांच्या वंशज होत्या.

पोस्त सांभार :शंतनू जाधव