वासिष्ठीपुत्र पुळुमावी

 

वासिष्ठीपुत्र पुळुमावी

गौतमीपुत्रानंतर इ.स. १३२ मध्ये त्याचा ज्येष्ठ पुत्र पुळूमावी हा राजगादीवर आला. त्याच्या आईचे गोत्र वासिष्ठी असल्याने त्याला वाशिष्ठीपुत्र म्हणले गेले आहे. काही ठिकाणी त्याचा उल्लेख ' शिवश्री पुळूमावी ' असाही येतो. त्याने जवळपास २८ वर्षे राज्य केले. सातवाहनांच्या विशाल साम्राज्यावर एकछत्री अंमल करणारा पुळूमावी हा अखेरचा सम्राट.
टोलेमी च्या भुवर्णनाप्रमाणे त्याची राजधानी होती पैठण. पुळूमावीला नावनरस्वामी, दक्षिणापथेश्वर, दक्षिणापथस्वामी अशी बिरुदे लावलेली दिसतात.
त्याच्या कारकीर्दीत पूर्व आणि पश्चिम माळवा, काठेवाड आणि राजपुतान्याचा प्रदेश पश्चिमीक्षत्रपांनी जिंकून घेऊन क्षत्रपराजा रुद्रदामन याने दक्षिणापथस्वामी पुळूमावी याचा दोनदा पराभव केला. तथापि रुद्रदामान आणि पुळूमावी याचे जवळचे नाते असल्यामुळे रुद्रदामनला समेट करावा लागला. रुद्रदामनची कन्या पुळूमाविची पत्नी होती. गौतमीपुत्र सातकर्णी नंतर काही काळासाठी सातवाहन व क्षत्रप राजांमध्ये मैत्रीपूर्ण संबंध प्रस्थापित झाले होते, त्याच काळात हा विवाह झाला असावा. क्षत्रप - सातवाहन विवाहाला राजकीय महत्वाबरोबरच संस्कृतिक महत्त्व देखील होते. रुद्रदामनची कन्या पुळूमाविची पट्टराणी होती. त्यामुळे सातवाहनांच्या चालिरीतीमध्ये, वेशभूषेमध्ये, केशभूषेमध्ये फार मोठा फरक झालेला दिसतो. पुळूमावी त्याच्या नाण्यांवर ग्रीक - रोमन राजपुत्रा सारखा दाखवलेला असून नाणेही ग्रीक - रोमन नाण्यांसारखे जोडभाषेत काढण्यात आले आहे.

उत्तरेतील सत्ता गेली तरी पुळुवामीचे राज्य महाराष्ट्र, कोकण, वऱ्हाड, आंध्र ते दक्षिणेस पाँडिचेरी पर्यंत पसरले होते. नंतरचे क्षत्रपांचे हल्ले पुळूमाविने परतवून लावले. या सोबतच दक्षिणेतील कुंतलचा विस्तृत प्रदेश त्याने जिंकून घेतला आणि दक्षिण भारतावरील आपली सत्ता मजबूत केली. गौतमीपुत्र सातकर्णीच्या क्षत्रपांविरुद्धच्या अभियानामध्ये पुळूमाविने मोठी कामगिरी बजावल्याचे दिसते. प्रतिष्ठान ही त्याची आवडती राजधानी होती. क्षत्रपांनी आक्रमणात पैठणची मोठ्या प्रमाणात नासधूस केल्याचे दिसते. पैठण मध्ये क्षत्रपांची नाणी आणि ते ओतण्याचा साचा देखील मिळालेला आहे त्यावरून पैठण हे काही काळ क्षत्रपांनी जिंकून घेतले होते असे दिसते. नंतर पैठण जिंकून घेऊन पुळूमाविने नव्याने घडी बसविल्याचे दिसते.
क्षत्रपांच्या धर्तीवर स्वतःचा मुखवटा असलेली प्राकृत व द्राविडी भाषेतील नाणी त्याने प्रचारात आणली. पैठण येथे अशी नाणी मिळालेली आहेत. इथे सापडलेल्या नाण्याच्या दगडी साच्यात पुळूमाविचे भिन्न वयातील तीन मुखवटे कोरलेले आहेत ( तरुण, मध्यम, वृद्धत्व). गरूडा सारखे बाकदार नाक, किंचित पुढे आलेला खालचा ओठ आणि भारदस्त चेहेरा ही त्याच्या व्यक्तिमत्वाची वैशिषट्ये उठून दिसतात. त्यानेही रोमन राजपुत्रा प्रमाणे आपले केस मोकळे ठेवले असून भोवती रत्नांचा पुंजका असणारी रिबीन बांधलेली आहे. हा क्षत्रपांच्या संपर्काचा परिणाम असावा.

पुळूमावी हा महाराष्ट्राच्या समृध्द कारकीर्दीचा शेवटचा राजा म्हणता येईल. पुळूमावी नंतर सातवाहन साम्राज्याचे विभाजन झाले असावे. महाराष्ट्रात स्कंद सातकर्णी तर आंध्र प्रदेशात वाशिष्ठीपुत्र सत्करणीने राज्य केले असावे असे त्यांच्या नाण्यांवरून दिसते.

- प्राजक्ता देगांवकर

संदर्भ
१) सातवाहनकालीन महाराष्ट्र - डॉ. रा. श्री. मोरवंचीकर
२) प्राचीन भारत इतिहास आणि संस्कृती - डॉ. गो. बं. देगलूरकर
३) मुसलमानपूर्व महाराष्ट्र महाराष्ट्राचा सामाजिक इतिहास - वा. कृ. भावे