छत्रपती शिवाजी महाराजांचा राज्याभिषेक व काही गैरसमज

 

छत्रपती शिवाजी महाराजांचा राज्याभिषेक व काही गैरसमज

लेखन ::श्री नागेश सावंत

शिवाजी महाराजांचा राज्याभिषेख ६ जून १६७४ रोजी रायगडावर वैदिक पद्धतीने , वेदमंत्रांच्या उद्दघोष्यात गागाभट्ट यांच्या मार्गदर्शनाखाली संपन्न झाला. गागाभट्टानि राज्याभिषेखाचे विधी भोसल्यांचे कुलोपाध्ये व पूरोहित बाळंभट्ट यांच्या हस्ते करविले. कुलोपाध्ये बाळंभट्ट यांच्या मदतीस सर्व वेदांचे व शाखांचे विद्वान ब्राम्हण आमंत्रित केले. सदर राज्याभिषेकाविषयी काही गैरसमज जनमानसात आढळून येतात

( १ ) शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकास महाराष्ट्रातील ब्राम्हणांचा विरोध ?.

( २ ) शिवाजी महाराजांचे क्षत्रियत्व

( ३ ) राज्याभिषेकातील अपमानास्पद विधी ?

• ( १ ) शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेखास महाराष्ट्रातील ब्राम्हणांचा विरोध ?.

शिवाजी महाराजांचा राज्याभिषेक करण्याची प्रेरणा कोणाची याबाबत निरनिराळ्या साधनात मतमतांतरे आढळून येतात . सभासद बखरीनुसार “ भट गोसावी यांच्या मते मराठा राजा छत्रपती व्हावा असे चित्तात आणले.” शेडगावकर बखरीनुसार गागाभट्टानी शिवाजी महाराजांना राज्याभिषेकाविषयी प्रेरणा दिली. चिटणीस बखरीनुसार “पूर्वयुगी राजे धर्म व नितीकरून राज्य करीत आले तसे आपण करावे म्हणून शिवाजी महाराजांनी दृढसंकल्प केला.” शिवदिग्विजय बखरीनुसरा बाळाजी आवजी चिटणीस यांनी शिवाजी महाराजांना राज्याभिषेकाविषयी सूचना केली.

गागाभट्ट म्हणजे कलीयुगीचे ब्रम्हदेव. वेद , शास्त्र , ज्योतिषी व मांत्रिक योगाभ्यासाचे विद्वान पंडित. गागाभट्ट यांचे घराणे हे महाराष्ट्रातील पैठणचे. पंधराव्या शतकात आलेल्या दुष्काळ व परचक्रामुळे गागाभट्टाचे पूर्वज काशीस गेले व तेथेच स्थायिक झाले. गागाभट्टाचे पणजोबा नारायणभट्ट यांनी काशी विश्वेश्वराच्या मंदिराचा जीर्णोद्धार केला. गागाभट्टाचे मूळ नाव विश्वेश्वर भट्ट परंतु त्यांचे वडील दिनकर उर्फ दिवाकर भट्ट लाडाने गागा असे म्हणत . गागाभट्टानी मीमांसाकुसुमांजली आदि मीमांसा व धर्मशास्त्र या विषयावर ग्रंथ लिहिले. काशीतील धर्मपुजेचा मान गागाभट्टाच्या घराण्यास होता. राजपुतान्यातील अभिषेकसमारंभ गागाभट्टाच्या घराण्याकडून होत असत. गागाभट्टानी “ राज्याभिषेक प्रयोग” व “ तुलापुरुष दानविधी “ या दोन ग्रंथांची निर्मिती शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकासाठी केली. गागाभट्टानी क्षत्रिय धर्माचे पालन करणाऱ्या परंतु काळाच्या ओघात धर्मसंस्कार लुप्त झालेल्या शिवाजी महाराजांचा व्रतबंध विधी करून वैदिक पद्धतीने राज्याभिषेक केला.

शिवाजी महाराजांनी गागाभट्टास एक लक्ष रुपये दक्षिणा , वस्त्र व अलंकार देवून आशीर्वाद घेतले. सर्व ॠत्विक यांस पाच सहस्त्र रुपये दक्षिणा वस्त्रे व अलंकार दिले. पुरोहीतांस आभूषणे व दक्षिणा देण्यात आली. राज्याभिषेकानंतर चार दिवस दानधर्म सुरु होता.

• डच पत्रातील नोंद

१३ ऑक्टोम्बर १६७४ च्या एका डच पत्रात शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकावेळी घडलेल्या क्षत्रिय वर्ण व द्विजत्वाचे संस्कार याबाबतीतील एक नोंद आढळून येते ती पुढीलप्रमाणे

पुष्कळ दिवस पूर्वतयारी होऊन जूनमध्ये शिवाजीच्या राज्याभिषेकाची संपूर्ण तयारी झाली. आणि ब्राम्हण व विद्वान भट व सहकुटुंब असे सुमारे ११ हजार लोक रायगडावर जमा झाले. शिवाजीने मुख्य व विद्वान गृहस्ताना आपला हेतू सांगितला. हल्लीची भोसले जाती सोडून क्षत्रिय जातीत प्रवेश केल्याशिवाय आपल्याला मुलुत धारण करता येणार नाही , करिता आपल्याला त्या जातीत घ्यावे अशी त्याने विनंती केली. तुमचे पूर्वज पिढ्यानपिढ्या भोसलेच असल्याने तसे करणे अशक्य आहे. असे विद्वानांनी सांगितले. भोसले क्षत्रियांचेच वंशज आहेत , आणि असे जातीपरीवर्तन होऊ शकेल असे शिवाजीचे म्हणणे पडले. तेव्हा प्रथम क्षत्रिय बनल्याशिवाय शिवाजी मुकुट धारणाला योग्य होणार नाही , असा विचार करून आणि पूर्वीसारखे जुलमाने राज्य न करण्याचे त्याने वचन दिल्याचे लक्षात घेऊन , गेल्या २९ मे रोजी दुसऱ्या पक्ष्याच्या मंडळीने त्याला मोठ्या समारंभाने क्षत्रिय करून घेतले. क्षात्रधर्माची दीक्षा ते देणार होते. परंतु ब्राम्हणाचा आचार आपल्याला शिकवावा अशी त्याने इच्छा दर्शवली. हि गोष्ट त्यांना मान्य होईना . परंतु त्यापैकी एका मुख्याने आपली संमती दिली आणि शिवाजी त्याला ७००० होण बक्षीस दिले. एक सर्व दिवस त्याबद्दल संस्कार करून १७००० होण धर्मार्थ वाटून घेतले. पापशालनार्थ म्हणून ४ जून रोजी शिवाजीने मोठा दानधर्म केला. १७००० होण किंवा 160 पौंड वजनाची स्वतःची सुवर्णाची तुळा करून व त्याचप्रमाणे चांदी. तांबे .जस्त ,कथिल शिसे ,लोखंड ,ताग ,कापूर, मीठ, खिळे, जायफळे , जायपत्री, मसाले, लोणी ,साखर, सर्व प्रकारची फळे, खाद्दे, सुपारी, ताडीसुद्धा नानविध वस्तूंच्या तुला करून त्या सर्वांचा धर्म करून टाकला. शिवाजीने जाळपोळ केली त्यामध्ये स्त्रिया ,मुले, पशु व ब्राम्हण यांची हत्या झाली असण्याचा संभव होता. त्या पापाच्या क्षालनार्थ दोघा ब्राम्हणाच्या सूचनेवरून आणखी १६०० होणाचे दान करण्यात आले.

मुळात सदर पत्रातीतल माहिती राज्याभिषेकानंतर ४ महिन्याने लिहिलेली आहे. शिवाजी महाराजांनी भोसले जात सोडून क्षत्रिय जातीत समाविष्ट करण्याची मागणी केली असे विधान म्हणजे हिंदू धर्मातील उपनयन संस्कार याविषयी लेखनकर्त्यास माहिती न्हवती . शिवाजी महाराजांनी ब्राम्हणांचे आचार शिकवण्याची इच्छा व्यक्त केली. लेखनकर्त्यास हिंदू धर्मातील विधींविषयी अज्ञान होते. शिवाजी महाराज हे क्षत्रिय होते परंतु त्यांची मुंज न झाल्याने संस्कारलोपाची बाब प्रमुख अडसर होती.

वा.सी.बेंद्रे लिहितात "अहिंदू माणसाला या शास्थार्थवर झालेल्या भांडणातील भूमिका समजण्यासारखी न्हवती तरीही त्याने सामन्यात: निदर्शीत करून तात्कालिन वस्तुस्थितीचा शोध करून देण्याचा प्रयत्न केला आहे , क्षत्रिय वर्ण व द्विजत्वाचे संस्कार व कुलाचार यातील बारकाई त्याला समजणे शक्य न्हवते"

शिवाजी महाराजांनी महाराष्ट्रातील कोणत्याही ब्राम्हणाकडे राज्यभिषेक करावा असा आग्रह केल्याचा कोणत्याही नोंदी नाहीत. त्यामुळे महाराष्ट्रातील ब्राम्हणांनी राज्याभिषेकास नकार देण्याचा प्रश्नच न्हवता . महाराष्ट्रातील तत्कालीन ब्राम्हण समाजास राज्याभिषेक विधीचे कोणतेही ज्ञान न्हवते कारण महाराष्ट्रात कित्येक शतक राज्यभिषेक घडून आला न्हवता.

सुरतकर इंग्रज १६ जुलै १६७४ च्या पत्रात लिहितात : शिवाजीच्या जूनमधील राज्याभिषेक प्रसंगी निदान वीस हजार ब्राम्हण व त्याचे सर्व अमलदार होते.”

**शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकास महाराष्ट्रातील ब्राम्हणांचा विरोध होता यास कोणताही संदर्भ नाही. **

• ( २ ) शिवाजी महाराजांचे क्षत्रियत्व

भोसले घराणे हे रजपूत “ सिसौदिया “ घराण्याची शाखा आहे आहे हे त्यावेळच्या जनसामान्यांना माहित असल्याचे व स्वतः भोसले घराण्यास माहित असल्याचे दिसून येते. उत्तरेतून महाराष्ट्रात आलेले कवी भूषण आपल्या काव्यात लिहितात

राजत है दिनराज को बंस अवनी अवतंस / जामे पुनि पुनि अवतरे कंसमथन प्रभू अंस //

महावीर ता बंस मे भयौ एक अवनीस / लियौ बिरद सिसौदियौ दियौईस को सीस //

ता कलमे नृपवृंद सब उपजे बखत बिलंद / भूमिपाल तिनमे भयौ बडौ माल मकरंद //

या भूमीस आभूषण ठरणारा हा असा तुझा श्रेठ वंश पृथ्वीस शोभतो कंसमर्दन करणाऱ्या त्या प्रभूचा अंश परत परत तुझ्या कुळात अवतार घेतो. महावीरांच्या या वंशात एक पृथ्वीपती जन्माला आला. त्यास सिसोदिया असे बिरूद मिळाले. कारण ईश्वराला त्याने आपले शिरकमल वाहिले होते. या कुळातील नृपनरेश अतिशय भाग्यवान होते त्या कुळात मालोजी नावाचा एक मोठा राजा झाला.

शहाजीराजे भोसले इ.स. १६५६ च्या पत्रात स्वतःचा उल्लेख रजपूत असा करतात “ तरी आपण रजपूत लोक अजी तलग पेशजीही दोघो चौ पादशाहित खिदमत केली “

समकालीन जयरामपिंडे राधामाधवविलास चंपू या ग्रंथात शहाजीराजांचे आडनाव भोसले असून वंशनाम शिसोदिया आहे असे नमूद करतो. शहाजीराजांचे उपनाम भोसले , वंश शिशोदे , वर्ण क्षत्रिय उर्फ रजपूत , गोत्र कौशिक अशी नोंद शहाजीराजांचा समकालीन जयराम पिंडे करतो.

विश्वसनीय मानल्या जाणाऱ्या सभासद बखरीतील नोंदीनुसार मिर्झाराजे जयसिंग यांनी शिवाजी महाराजांकडे निरोप पाठवला त्यात ते नमूद करतात “ तुम्ही शिसोदे रजपूत. आम्ही तुम्ही एकाचे एकच आहोत. तुम्ही भेटीस येणे.”

सभासद बखरीतील नोंदीनुसार “राजियांचे वंशाचा शोध करिता राजे शुद्ध क्षत्रिय शिसोदे उत्तरेकडून दक्षिणेस एक घराणे आले. तेच राजीयांचे घराणे असे शोधिले.”

सप्तप्रक्ररणात्मक चरित्रातील नोदी नुसार “ शिवाजी महाराज हे उदयपूरच्या राणाजींच्या घराण्यातील शिसोदे कुळातील वंशज , पुरुष पिढ्या लावून या प्रांती हिंदुस्थानातून आले. रजपूतराजवंश महाराष्ट्र देशी म्हराठे म्हणवितात.”

वरील विश्वसनीय नोंदीनुसार त्यावेळच्या उत्तरेतील व दक्षिणेतील लोकांना देखील भोसले घराण्याचे क्षत्रियत्व , रजपूतत्व , शिसोदियावंशत्व मान्य होते.

• ( ३ ) राज्याभिषेकातील अपमानास्पद विधी ?

शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकावेळी ज्या शास्त्रसंमत विधी करण्यात आल्या त्यात महाराजांचा जाणूनबुजून अपमान करण्यात आला असा गैरसमज लोकांत पसरवण्यात काही प्रयत्नशील आहेत. शिवाजी महाराजांना जर कोणताही विधी जर अपमानास्पद वाटला असता तर त्यांनी त्यास विरोध केला असता व त्यास कठोर शासन केले असते . राज्याभिषेकावेळी गागाभट्टाने शिवाजी महाराजांस डाव्या पायाच्या अंगठ्याने मस्तकास टीळा लावला असा जावईशोध लावणाऱ्या इतिहासकारांकडे कोणताही समकालीन संदर्भ नाही. **अश्या प्रकारचे कुतर्क करून आपण शिवाजी महाराजांच्या पराक्रमावर प्रश्नचिन्ह निर्माण करत आहोत. **

• शुद्ध क्षत्रिय आधी केला

शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकात काही तांत्रिक अडचणी होत्या त्यात प्रामुख्याने संस्कारलोपाची बाब प्रमुख अडसर होती. शिवाजी महाराजांचे क्षत्रियत्व सिद्ध होत असले तरी शास्त्रानुसार उपनयन संस्कार झाले न्हवते.

सभासद बखरीतील सदर नोंदीनुसार क्षत्रियांमध्ये व्रतबंध विधी होतो. परंतु शिवाजी महाराजांचा व्रतबंध विधी झाला न्हवता त्यामुळे उत्तरेतील क्षत्रियांचे व्रतबंध होतात त्याप्रमाणे व्रतबंध करावा . हा विचार आधी करून भट गोसावी यांनी राजियाचा क्षेत्री व्रतबंध केला. शुद्ध क्षत्रिय आधी केला. जेधे शकावलीतील नोंदीनुसार “ जेष्ठ शुद्ध चत्तुर्थी ५ घटिका या वेळी शिवाजी महाराजांची मुंज झाली.”

शिवाजी महाराजांची मुंज उशिरा झाल्याबद्दल प्रायश्चित म्हणून ‘तुलादानविधी’ करण्यात आला. तुलादान म्हणजे यजमानाच्या वजनाचे सोने, रुपे, इत्यादि धातू व इतर जिन्नस हे दान देणे.

इंग्रजांचा वकील हेन्री ऑक्झेंडन नोंद करतो २९ मे रोजी शिवाजी महाराजांची तुला करण्यासाठी १६००० होण लागले. यात एक लक्ष होनाची भर घालून राज्याभिषेकानिम्मित गोळा होणाऱ्या ब्राम्हणांना त्याची खैरात वाटायची आहे.

शिवाजी महाराजांकडून युद्धमोहिमेत कळत नकळतपणे घडलेल्या ब्रम्हहत्या व इतर हत्यांच्या पापक्षालनार्थ प्रायश्चित म्हणून ‘तुलापुरुषदान‘ विधी करण्यात आला. तुलापुरुषदानविधित विष्णूच्या सुवर्ण मूर्तिची प्रतिष्ठा करून , होम झाल्यावर विसर्जन करून तिचे दान ब्राम्हणास करणे .

शुक्रवार २९ मे १६७४ रोजी झालेले मौजीबंधन व तुलापुरुषदानादी विधी ह्यांचा राज्याभिषेखाशी प्रत्यक्ष संबंध न्हवता. वरील सर्व विधी हे शास्त्रसंमत होते त्यामुळे या विधीतून शिवाजी महाराजांचा कोणताही अपमान होण्याचा प्रश्न उद्भवत नाही.

श्री. नागेश सावंत

संदर्भ :- सभासद बखर

शिवकालीन पत्रसारसंग्रह जेधे शकावली राधामाधवविलासचंपू :- जयराम पिंडे शिवभूषण :- निनाद बेडेकर सप्तप्रक्ररणात्मक चरित्र शिवाजी निबंधावली भाग १ छत्रपती शिवाजी महाराज :- वा.सी.बेंद्रे छायाचित्र साभार गुगल