विठ्ठल शिवदेव विंचूरकर (१६७५-१७६७)

 

विठ्ठल शिवदेव विंचूरकर (१६७५-१७६७)

postsaambhar :eknath wagh

मराठी राज्यांतील एक शूर सेनापति व मुत्सद्दी. याचें आडनांव दाणी. हे पुण्याजवळील सासवडचे राहणारे. त्यांचे वडील पिढीत नारो शंकर राजे बहाद्दर यांचा जन्म झाला होता.

यांची लहानपणीची कथा म्हणजे विठ्ठल धाकट्या पिढीत होता. लहानपणीं फार हूड असल्यानें याला बापानें घरांतून घालवून दिलें. तेव्हां तो सातार्‍यानजीक मर्ढें येथें अमृत स्वामीच्या सेवेसाठीं राहिला. तेथें शाहूच्या बक्षीशीं ओळख होऊन त्याच्या पागेंत याला नोकरी मिळाली. डुकराच्या शिकारींत धाडस दाखविल्यानें शाहूनें याला प्रथम १० स्वारांची मनसब दिली (१७२०).पुढें हबशाच्या मोहिमेंत यानें सिद्दीचे घोडे पकडून शौर्य गाजविल्यानें याला शाहूनें पेशव्यांच्या हाताखालीं सरदार नेमलें. थोरल्या बाजीरावाच्या बहुतेक मोहिमांत तो हजर असे. दयाबहाद्दर व बंगष यांच्यावरील स्वार्‍यांत त्यानें चांगला पराक्रम केला. वसईच्या मोहिमेंतहि तो दाखल झाला होता. नासिरजंगावरील १७४० च्या स्वारींत पेशव्यास मिळालेल्या जहागिरीची वहिवाट पेशव्यानें यालाच सांगितली. याचें कुलदैवत नृसिंह असल्यानें यानें नीरा नरसिंगपूर येथें त्याचें मोठें देऊळ बांधलें. कुंभेरी, ग्वाल्हेर, गोहद (१७५५), सावनूर वगैरे मोहिमांत त्यानें उत्तम कामगिरी केली. ग्वाल्हेरचा बळकट किल्ला यानेंच सर केला पुढें (१७५७) दिल्ली काबीज करून यानें बादशहाला आपल्या ताब्यांत घेतलें. यावेळीं त्याला बादशहानें विंचूरची जहागीर व राजा आणि उमदे तुल्मुल्क किताब दिले. कांहीं दिवस तो दिल्लीस मराठ्यांच्या तर्फें प्रतिनिधि होता. पानपतांतून तो जखमी होऊन माघारा आला त्याबद्दल त्याला स्वतःलाहि खंत वाटे. ''आम्हींहि आपल्या जीवास खातच आहों'' असें त्यानें राघोबादादास लिहिलें आहे. परंतु हा, अंताजी माणकेश्वर, हिंगणे, नारो शंकर वगैरे मंडळी पुढें पुढें डोईजड होऊन पेशव्यांनां मानीत नसत व कोंकणस्थ म्हणून त्यांचा मत्सर करीत असें तत्कालीन पत्रव्यवहारावरून दिसतें. थोरल्या माधवरावानीं याला १६८५००० रु. चा सरंजाम नेमून देला (१७६२); खेरीज हिंदुस्थानांतील निरनिराळ्या राजेरजवाड्यांकडून ४५५०० रु. चीं वेगवेगळीं इनामें मिळालीं. १७६४ च्या अनेवाडीच्या हैदरावरील मोहिमेंत यानें चांगला पराक्रम केला.विठ्ठल शिवदेव यांच्या मागून त्यांचे वडील चिरंजीव शिवाजी विठ्ठल हे गादीवर आले. हे पेशव्याबरोबर उत्तर हिंदुस्थानच्या स्वारींत असत. १७९४ त ते मृत्यु पावल्यावर त्यांचे कनिष्ठ बंधु खंडेराव गादीवर आले. हे खर्ड्याच्या लढाईंत होते. परंतु प्रकृति नीट नसल्यानें यांच्या हातून नांवाजण्याजोगी कामगिरी झाली नाहीं. यांस संतति नसल्यानें यांच्या पत्नीच्या मांडीवर त्यांच्याच आप्तघराण्यांतील एका मुलास दत्तक देऊन त्याचें विठ्ठलराव हें नामाभिधान ठेवलें.

श्रीमंत बाजीराव पेशवे यांची ईतिहासात सर्वात जास्त लढाया जिंकणारे सेनानी म्हणून प्रसिद्धी आहे. त्यांच्या नेतृत्वाखाली 1729 साली आघाडीचे सरदार म्हणून विठ्ठल शिवदेव विंचूरकर यांनी बंगश यांचे विरूध्द धुरा सांभाळली.

बाजीराव पेशवे यांचे धाकले बंधू आणि अचाट शौर्याचे सेनानी चिमाजी अप्पा यांच्या नेतृत्वाखाली दयाबहाद्दूर यांचे विरूध्दचे युध्दात सरदार विठ्ठल शिवदेव विंचूरकर यांनी मोठे शौर्य गाजवले.
1731 मधे सयाजी गुजर यांची घनघोर युद्धात सरदार विंचूरकर यांनी दाणादाण उडवली.उत्तर हिंदूस्तानात 1734 ते 1738 या काळात सर्व युद्धांमधे विजय मिळवण्यात सरदार विठ्ठल शिवदेव विंचूरकर यांचा मोठा वाटा होता.
त्यानंतर त्यांची नेमणूक वसई येथील युध्दांत करण्यात आली. तेथे ते 1738-- 1739 मधे कार्यरत होते.नानासाहेब पेशवे यांचे हाताखाली सरदार विठ्ठल शिवदेव विंचूरकर यांनी 1741 ते 1743 दरम्यान चढाया आणि युध्दे केली. पेशव्यांनी त्यांच्या मर्दुमकीवर खुष होऊन या काळाच्या दरम्यान त्यांना " अकरा महालांचा फौज सरंजाम " बहाल केला. त्याचबरोबर त्यांना " रानसे " आणि "मंडकी" ही दोन गांवे त्यांच्या खाजगी खर्चासाठी इनामात बहाल केली.

त्याच काळात पेंढारी लोकांची विंचूर आणि आजूबाजूच्या परिसरात लुटालुट आणि दहशत सुरू होती. पेंढारी लोकांना वठणीवर आणण्यासाठी पेशव्यांनी सरदार विंचूरकर यांची निवड केली आणि त्याप्रमाणे सरदार विठ्ठल शिवदेव विंचूरकर यांनी त्यांचा निप्पात करून रयतेला त्यांच्या जाचातून सोडवले. पेशव्यांनी अतिशय खूष होऊन सरदार विंचूरकर यांना विंचूर आणि त्याच्या लगतचा मोठा परिसर तसेच मध्य प्रदेश मधील काही भाग सरंजाम म्हणून नावे करून दिली. त्यामुळे सरदार विठ्ठल शिवदेव यांचे आडनाव विंचूरकर असे पडले!

1753 साली श्रीरंगपट्टनम, सुरत, अहमदाबाद आणि कुंभेरी येथील मोठ्या युध्दांमधे सरदार विंचूरकर यांनी आघाडीवरून मोठा पराक्रम करून मराठी साम्राज्यासाठी विजयश्री खेचून आणली!
ग्वाल्हेर येथे 1754 च्या जाट राजाच्या विरूध्द सरदार विठ्ठल शिवदेव विंचूरकर यांनी एकहाती विजय मिळवला.
सावनूर येथे 1755-1756 या काळात सरदार विंचूरकर तळ ठोकून होते आणि तिथेही त्यांनी विजय मिळवला.दिल्लीच्या महत्वाच्या लढाईत 1756 साली नाजिब खान रोहिल्ला परास्त करून सरदार विठ्ठल शिवदेव विंचूरकर यांनी यांनी त्याला कैद केले. दुर्दैवाने नंतर त्यांना सोडण्यात आले. त्यांच्या या शौर्या करिता विठ्ठल शिवदेव पेशव्यांचे एन्हॉय म्हणून दिल्लीत असतांना बादशाह आलमगीर (२) यांचे विरोधकां पासून जीवन रक्षण केल्यामुळे त्यांना बादशाहांनी उमेद तुल मुल्क बहाद्दूर ही पदवी त्याच बरोबर जहागिरी, जड जवाहीर, स्वतःची तलवार, छत्री, पालखी, उंची पोशाख देऊन गौरव केला. त्यांना चांदवड भागातील जहागिरी दिल्या. ते शाही फर्मान आजही विंचूरकर घराण्यात संग्रहित आहे..
1761 सालात पानिपत, राक्षसभुवन, हैदरच्या विरुद्ध रत्तेहळ्ळी, हैदरअली विरुद्ध आनेवाडी येथे सरदार विठ्ठल शिवदेव विंचूरकर यांनी लढाया केल्या.

1764 साली परत एकदा हैदरअलीशी बिदनूर येथे सरदार विंचूरकर यांनी टक्कर दिली.
गोहादेत येथे जाटांच्या विरोधात 1765 साली सरदार विठ्ठल शिवदेव विंचूरकर हे आपल्या आयुष्यातील शेवटची लढाई लढले.
सरदार विठ्ठल शिवदेव विंचूरकर यांनी यांना आयुष्यात खूप मानमरातब मिळाले.

नासिक जिल्ह्यात 45 गावे अहमदनगरमधे 9 गावे, आणि काही गावे पूणे जिल्यात पेशव्यांनी त्यांच्या नावे करून दिली. उत्तर हिंदूस्तानातील स्वार्यांच्या दरम्यान सरदार विंचूरकरांना सोळा लाख पंचेचाळीस हजार रूपयांची दौलत कमावली. सरदार विंचूरकर यांचे वाडे आजही विंचूर, नाशिक, पुणे, ग्वाल्हेर येथे ईतिहासाची साक्ष देत दिमाखात उभे आहेत!
सरदार विठ्ठल शिवदेव विंचूरकर यांनी आयुष्यात इतक्या लढाया केल्या पण असे असुनही त्यांनी आपल्या शौर्याने आणि कर्तबगारीने मिळवलेल्या संपत्तीपैकी मोठा विनियोग लोककार्यासाठी केला. त्यांनी अनेक ठिकाणी देऊळे बांधली.
पाणी साठवण्यासाठी जलाशय बांधले. कालवे काढले आणि शेतीसाठी चार्या खोदल्या. सरदार विंचूरकरांनी आयुष्यात कधीही जातीभेद केला नाही. मुख्य म्हणजे प्रत्येक विहीर आणि जलाशय सर्व जातींना खुले असावेत हा पायंडा पडला. रयतेला संरक्षणासाठी जागोजागी चौक्या बांधल्या आणि चोख बंदोबस्त ठेवला. त्यांनी अनेक शैक्षणिक संस्था सुरू केल्या.
असे महापराक्रमी आणि कर्तबगार मराठा सेनानी सरदार विठ्ठल शिवदेव विंचूरकर हे 20 ऑगस्ट 1767 या दिवशी काळाचे पडद्याआड गेले.

कर्नल वालेस साहेबाबरोबर पेढार्‍यांच्या बंदोबस्ताकरितां हे गेले होते. या नंतर रघुनाथराव विंचूरकर हे गादीवर आले. यांचे कारकीर्दीनंतर विंचूरकराकडे दरसाल साठ हजारांची जहागिरी राहिली व बाकीची खालसा झाली.

स्रोत :

विंचूरकर घराण्याचा इतिहास; गाडगील-विठ्ठल शिवदेव विंचूरकर यांचें चरित्र; धनूर्धारी.