गाथा एका नरवीराची : तानाजी मालुसरे

 

गाथा एका नरवीराची : तानाजी मालुसरे

तानाजी मालुसरे हे नाव ऐकलं की आपल्याला आठवतो तो कोंढाण्याचा सिंहपराक्रम.

आठवायला ही हवा, पण तानाजींच कर्तृत्व फक्त एकाच लढाईपुरतं होतं का मंडळी? काय असं कारण होत की छत्रपतींना तानाजी एवढे प्रिय होते?? काय कारण होतं आऊसाहेबांनी तानाजीला आपल्या हातांनी खाऊ घातलं असाव?

एका लढाईतील पराक्रमापुढे त्यांनी केलेले इतर पराक्रम झाकोळून जातील का?? तानाजींचे इतर कार्य शोधण्याचा प्रयत्न आपण करतच नाही, कारण आपल्याला फक्त टी व्ही, सिनेमा, सिरीयलयमधून दाखवलेला इतिहास तेवढाच इतिहास माहिती आहे. फास्टफूडच्या जमान्यात आपल्याला इतिहासही तसाच फास्टफूड हवाय.

आज अगदी थोडक्यात सांगू इच्छिते या नरवीराच्या पराक्रमाची गाथा

सह्याद्रीच्या शिखरावर विराजमान असलेल्या श्री स्वयंभू रायरेश्वराच्या शिवालयात छत्रपती शिवाजी महाराजांनी २६ एप्रिल १६४५ या दिवशी हिंदवी स्वराज्याच्या स्थापनेची शपथ घेतली. बारा मावळातील कान्होजी जेधे, बाजी पासलकर, तानाजी मालुसरे, सूर्याजी मालुसरे, येसाजी कंक, सूर्याजी काकडे, बापूजी मुदगल, नरसप्रभू गुप्ते, सोनोपंत डबीर ही मंडळी या बारा मावळात वावरणारी होती. सिंहाची छाती असणार्‍या या मावळ्यांना साथीला घेऊन छत्रपती शिवरायांनी स्वयंभू रायरेश्वराच्या साक्षीने स्वराज्याची आण घेतली.

आजपर्यंत लोकांनी आपल्याला तूच्छ व हेंद्रे मानले असता हा दयाळू धनी आपणाशी प्रेमळपणाने वागतो व गोड बोलतो हे पाहून ते महाराजांवर अतिशयित प्रीति करू लागले. त्यांच्या मनात महाराजांविषयी अत्यंत अभिमान व भक्ती ही उत्पन्न झाली. आणि जिथे ह्या धन्याचे चरण तेथे आपले शीर, त्याच्या इष्ट कार्यसिद्धीसाठी समयी प्राण देणे झाले तरी तरी चिंता नाही, असा त्यांच्या मनाचा निर्धार झाला. (क्षत्रियकुलावतंस छत्रपती शिवाजी महाराज यांचे चरित्र : केळूसकर)

शिवाजी महाराजांच्या जहागिरीच्या आसपासच्या पहाडी मुलखातले जे रहिवासी, ते चरितार्थाकरिता रानावनात भटकत असत त्यामुळे रानातील सगळे रस्ते, चोरवाटा व पाऊलवाटांची माहिती त्यांना होती. शिवाजीराजे यांनी या मावळ्यांत मिसळून त्यांना आपलेसे केले. त्यांच्याशी प्रेमळपणाने वागून त्यांच्या मनात आपल्याविषयी प्रीती निर्माण केली. ह्या मावळ्यांचे पुढारी काही देशमुख होते. त्यांशी राजियांनी पहिल्यापासून स्नेह संपादून त्यांना आपल्या स्वराज्य स्थापनेच्या कार्यास अंगीकृत अनुकूल करून घेतले. ते इतिहासप्रसिद्ध बांदल देशमुख तानाजी मालुसरे, बाजी पासलकर हे होत. (शिवकाल १६३०-१७०७ : डॉ वि गो खोबरेकर)

स्वराज्यस्थापनेच्या अगदी सुरूवातीच्या काळापासून तानाजी मालुसरे महाराजांसोबत हर एक प्रसंगी खांद्याला खांदा देऊन उभे होते.

तानाजी मालुसरे यांचे वर्णन बखरकार असे करतात

तो अंगाने अतिशयित धिप्पाड व सुदृढ होता त्याचे रूप भयानक दिसे. त्याचे स्मश्र पिगट व नेत्र आरक्त असत. त्याच्या मिश्या हस्तदडप्राय मोठ्या व लांब असून उभय भागी लिंबे ठेवली असता ती अचल राहत असत. त्याचे मस्तक विशाळ होते. तो हत्तीसारखा पुरुष असून त्याने हत्तीला सुळ्यास धरून जागच्या जागी उभा करून ठेवावा, असे त्याचे प्रचंड बळ असे. समरांगणात त्याच्यापुढे कोणाचाही टिकाव लागत नसे. त्याच्या तोडीचा पुरुष महाराजांच्या सा-या लष्करात एकही नव्हता. तो सराईत, दाडाईत व पटाईत असा असून सर्व शस्त्रांच्या कारवीत अत्यंत प्रवीण होता.

अफजलखान वध प्रसंगात तानाजी मालुसरे यांचा स्पष्ट उल्लेख सापडतो. शिवाजी महाराज अफजलखानाला भेटण्यासाठी गेले तेव्हा सुभेदार तानाजी मालुसरे त्यांच्या सोबत होते असा स्पष्ट उल्लेख सापडतो.

वडील भाऊ संभाजीयास दग्याने मारविले त्यांचे उसने घेतो. साहेबांचे उदरी जन्म घेतला आहे. साहेबांचे मनोदय तेच देव सिद्धीस नेईल. याप्रमाणे बोलून दरवाजियास आले. आणि करणा इशारतीचा वाजविला. तेथे धारकरी व लोक निवड करून उभे करीत करीत आपणही तेथे आले. त्या अन्वये पालखीत बसोन दरवाज्याखाली येऊन उभे राहिले. जवळ खिजमतगार म्हणून तानाजी मालुसरे, येसाजी कंक, हिरोजी व नागोजी फर्जंद, ऐसे पाच पन्नास लोक घेऊन व क्रूष्णाजीपंत व गोविंदपंत दिवाणजी त्याजकडील व आपले वकील पंताजीपंत बोकील एकदोन शिपाई कारकून ऐसे निघून सदरेनजीक आले. (शिवदिग्विजय बखर)

ही अफजखान भेटीपूर्वीची सर्व सिद्धता

खानाचा देह घेऊन जेव्हा भोई लोक पळून जात होते तेव्हा तानाजी मालुसरे व येसाजी कंक यांनी भोयांचे पाय तोडले

हे पाहून येसाजी कंक व तानाजी मालुसरे यांनी जलदी करून महाराजांस बाहेर काढून देऊन भोयांच्या कुच्या केल्या. आणि खानाचे डोचके कापून रूमालात घेऊन आले. शके १५८१ विकारी नाम संवत्सरे, मार्गशीर्ष मासी शुक्लपक्षी सप्तमी या प्रकारे करून अफजलखान मारून महाराज विजयी झाले. (शिवदिग्विजय बखर)

कमळोजी सोळंखे (सौलाक्षक), येसाजी कंक, तानाजी मालुसरे, कोंडाजी वटखल आणि बापूजी पांगारकर हे अग्नीप्रमाणे पाच तेजस्वी वीर एकेक हजार पायदळासह तसाच प्रख्यात व पाच हजार पायदळासह असलेला नारायण ब्राह्मण अशा ह्या सर्वच महायोद्ध्यांनी वेगाने येऊन अरण्याच्या मध्यभागी असलेल्या पुष्कळ योद्ध्यांची गर्दी असलेल्या शत्रूसेनेस चोहोकडून घेरले (श्रीशिवभारत अध्याय २२, श्लोक २ ते ५)

अफजलखान वधानंतर शिवाजीमहाराजांनी कोकणात प्रवेश केला होता.

दाभोळ, चिपळूण, संगमेश्वर काबीज झाले, राजापूर लुटले गेले. ह्या बातम्या धडाधड आदिलशाहाच्या कानावर आदळत होत्या. तो या बातम्यांनी अस्वस्थ झाला. त्याने लगेच शृंगारपूरच्या सूर्याजीस आदेश केला. तो त्याला म्हणाला_ “तो (शिवाजी महाराज)आमचा उघड शत्रू, राजापुरावर चालू जात असताना त्यास तू का अडविले नाहीस? असो ते जाऊ दे, तो आता परत त्याच मार्गाने जवळ आला आहे. तेव्हा त्यास तेथे अडव व त्याच्याशी युद्ध कर,’. आदिलशाहाच्या दबावाखाली सूर्याजीने शिवाजी महाराजांच्या विरोधात उघडउघड शत्रुत्व धारण केले.

तेव्हा सूर्याजीं सुर्वे शृंगारपूरला होता. त्याने लगेच शिवाजी राजांच्या संगमेश्वरी असलेल्या सैन्यावर धावा बोलला. संगमेश्वरी शिवाजी राजांचे सैन्य अल्पसे होते. या अल्पशा सैन्याला सूर्याजीच्या सैन्याने चोहो बाजूंनी घेरले. शिवरायांनी या सैन्याचे नेतृत्व तेव्हा पिलाजी निळकंठरावाकडे दिले होते. आपले सैन्य शत्रूने चारही बाजूंनी घेरले आहे, असे जेव्हा पिलाजीला समजले तेव्हां पिलाजीं फार भयभीत झाला. शत्रूला सामोरे जाऊन त्याच्याशी युद्ध करण्यापेक्षा युद्धातून पळून जाणेच त्यांनी योग्य ठरवले. ते आपला जीव वाचवण्याच्या भीतीने संगमेश्वरहून पळून जाऊ लागले. तोच भीतीने कापणाऱ्या त्या पिलाजीला आपल्या लोकांना मागे सोडून पळून जातांना तानाजी मालुसरेने पाहिले. तानाजींसारख्या प्रतापी पुरुषाला हे अजिबात खपणारे नव्हते. तानाजीने भ्याड पिलाजीला पळताना पाहताच त्याचा पायीच पाठलाग करून त्याला हातात धरले आणि त्याचा उघड धिक्कार केला. तानाजी मालुसरे पिलाजीस म्हणाला_ “या युद्धात मी तुझा साह्यकर्ता आहे. तू आपल्या लोकांना संकटात टाकून पळून जातोयस, ही खरच खेदाची गोष्ट आहे. आजपर्यंत तू तुझ्या पराक्रमांच्या एवढ्या बढाया मारत होतास त्या सगळ्या बढाया कुठे गेल्या? ज्या शिवाजी महाराजांनी तुला मोठेपण व सन्मानाची देऊन सांभाळले,तू त्यांचा सरदार असतांनाहि सैन्य टाकून स्व:तच पळून जातोयस? आणि याची तुला खंतही वाटत नाही….” असे कित्येक कठोर शब्द बोलून तानाजीने पिलाजीला कैद केले. पिलाजीं घाबरलेला पाहुन तानाजीला वाटले की पिलाजीची ही दशा पाहून इतर मावळ्यांचीही हिंमत खचेल. त्यामुळे पिलाजीला मोकळे सोडण्यापेक्षा कैदेतच ठेवणे योग्य असा विचार करून तानाजीने पिलाजीला जवळच असलेल्या एका दगडाला दोरखंडाने बांधून ठेवले. पिलाजीला दगडाला बांधुू ठेवल्यानंतर तानाजी मालुसरेने स्व:तच सैन्याचे नेतृत्व केले.

तानाजीने व त्याच्या सोबती मावळ्यांनी शत्रूवर जोरदार हल्ला चढवला. शत्रूनेही तानाजीस रोखण्याच्या दिशेने पुढे सरसाव केला. आता दोन्ही सैन्य एकमेकांना भिडणार आणि रक्ताच्या चिळकांड्या उडणार तोच मराठ्यांच्या मागच्या तुकडीने तानाजीच्या संरक्षणासाठी शत्रूवर बाणांचा वर्षाव केला. त्यामुळे तानाजीच्या समोर येणारी शत्रूची तुकडी घायाळ झाली आणि याचा फायदा उचलत तानाजीच्या नेतृत्वाखाली मावळ्यांनी शत्रूची दाणादाण उडवली. तानाजीची मागची तुकडी शत्रूच्या पुढे सरसावणाऱ्या तुकड्यांवर बाणांचा वर्षाव करी व बाणांनी जखमी झालेल्या शत्रूच्या सैन्याला तानाजी सोबती मावळे कापून काढीत. मावळ्यांनी तानाजीच्या नेतृत्वाखाली शत्रूशी रात्रभर झुंज दिली व शत्रूच्या हातपाय कापलेल्या व धडापासून मुंडके वेगळे पडलेल्या शवांचे ढीगच्या ढीग मावळ्यांनी रणांगणात रचले. शेवटी सूर्याजीला या युद्धात मोठे नुकसान सोसावे लागले. त्याला त्याच्या सैन्याची सर्वत्र दशा झालेली दिसताच ताने युध्दातुन पळ काढला. शेवटी वीर तानाजी मालुसरेंचा व सोबती मावळ्यांचा या युध्दात विजय झाला. (शिवभारत अध्याय ३० श्लोक ३५ ते ४६)

तेव्हा त्याच्याआज्ञेने द्विज नीळकंठ राजाचा पुत्र निरनिराळ्या युद्धातप्रसिद्धीस आलेला पायदळाचा अधिपती तानाजी मालुसरे याच्या बरोबर शत्रूच्या हल्ल्यामुळे गोंधळून गेलेल्या संगमेश्वरास आला (शिवभारत अध्याय २९ श्लोक ८१-८२)

यानंतरचा महत्वपूर्ण उल्लेख सापडतो तो १६६१ चा चिपळूण आणि संगमेश्वर ताब्यात येताच पिलाजी नीळकंठराव संगमेश्वर मुक्कामी महाराजांना भेटायला आले. शिवाजी महाराजांनी त्यांना तानाजी मालुसरे यांच्या सोबत स्वराज्याच्या मर्जीत राहून काम करण्यास सांगितले. तानाजी मालुसरे व इतर वीरांना संगमेश्वर येथील रस्ते दुरूस्तीची कामे सांगितल्याचा एक महत्वपूर्ण उल्लेख आढळतो.

शिवाजीने दूर्गम मार्ग साफसूफ करण्याच्या ईच्छेने संगमेश्वरी ठेवलेले ते सैन्य आपले सैन्य घेऊन सत्वर वेढले. (श्रीशिवभारत अध्याय ३० श्लोक क्र ३८)

पुष्कळ पायदळाच्या साह्याने शिवाजीचे मोठे सैन्य मध्यरात्री वेढून दुर्दैवाने लढूं इच्छिणारा तो सूर्याजीवर पुष्कळ वेळ मेघाप्रमाणे गर्जना करू लागला (श्रीशिवभारत अध्याय ३० श्लोक ३९)

गरूड जसा नागांचा फूत्कार सहन करत नाही, तशी प्रचंडपणे कानी पडलेली ती गर्जना त्या समयी तानाजीप्रभ्रुती योद्ध्यांनी सहन केली नाही (श्रीशिवभारत अध्याय ३० श्लोक ४०)

तेव्हा अतिशय भ्यालेला नीळकंठ राजाचा पूत्र जो हतभागी पिलाजी त्याने प्रभावलीच्या राजास जणू काय यश देण्यासाठीच लढण्यापेक्षा पळणेच अधिक पसंत केले. (श्रीशिवभारत अध्याय ३० श्लोक ४१)

कापरे भरलेल्या अतिशय धापा टाकणा-या हातातील तरवार खाली टाकून पळत सुटलेल्या अशा त्या पिलाजीस ताबडतोब कित्येक पावले जाऊन मालूस-याने स्वतः हातात धरले व त्याचा उघड धिक्कार केला (श्रीशिवभारत अध्याय ३० श्लोक ४२)

मालूसरे म्हणाला, “या युद्धात मी तूझा साह्यकर्ता आहे. तू आपल्या लोकांस टाकून पळत सुटला आहेस ही खेदाची गोष्ट आहे. पूर्वी तू ज्या बढाया मारत होतास त्या तूझ्या बढाया, हे सेनापते कुठे गेल्या? (श्रीशिवभारत अध्याय ३० श्लोक ४३)

अभिष्टदात्या शिवाजीने ज्या तूला मोठेपणा देऊन तूला पाळले तो तू सेनापती आज सैन्य टाकून पळून जात आहेस? आणि अरे त्याची तूला खंतही वाटत नाही! (श्रीशिवभारत अध्याय ३० श्लोक ४४)

असे बोलून त्या घाबरलेल्या पिलाजीस आपल्या सन्निध दोरखंडास पक्के बांधून ठेवून तेथे लगेच आपले शौर्य शूरास पदोपदी दाखवीत नाचू लागला. (श्रीशिवभारत अध्याय ३० श्लोक ४५)

ठार केलेल्या शत्रूकडील विरांच्या रक्ताचे पाट वाहावयास लावणारा व प्रचूरयूद्धशोभारूपी सुंदरीच्या कानातील अलंकार असा तो तानाजी मालुसरेयुद्धात चमकू लागला व त्याच्या तेजाने त्या रात्री सूर्य उत्पन्न झाला. (श्रीशिवभारत अध्याय३० श्लोक ४६)

तानाजी मालुसरे यांचा हा पराक्रम पाहून खुद्द शिवाजी महाराजांनी तानाजी मालुसरे यांचा सन्मान केल्याचा उल्लेख आपल्याला पहायला मिळतो

ज्याने मोठ्या पराक्रमाने शत्रूचे सैन्य पराभूत केले, असा तो तानाजी आल्याने नीळकंठराजाच्या पुत्राने जवळ जाऊन कळविले असता वंदन करणा-या त्या मानधन तानाजीस पाहून राजाने त्याचा सैन्यासह मोठ्या कृपेने सन्मान केला. (श्रीशिवभारत अध्याय ३१, श्लोक २-३)

शाहिस्तेखान नावाच भलं मोठ संकट ज्यावेळी स्वराज्यावर आलं त्यावेळी लाल महालात शाहिस्तेखानावर घातलेल्या छाप्यात तानाजी मालुसरे यांचा सहभाग होता अशी स्पष्ट नोंद सभासद बखरीत पहायला मिळते. रायरीच्या बखरीत ही या प्रसंगाचे वर्णन खूप विस्ताराने केलेले आहे.

आपण अंगात जिरेटोप, त्यावरी अंगरखा, पागोटे घालून चोळणा काच्या घालून तरवार बिचवा एक हाती वाघनखे एका हाती, पाठीशी ढाल याप्रमाणे (तयारी) करून पायउतारा बराबर धारकरी येसाजी कंक तानाजी मालूसरे दादाजी बापूजी देशपांडे, चिमणाजी बापूजी देशपांडे व सुरवे असे घेऊन मातबर निधडा माणसे पंचवीस तीस आसामी केवळ जवळ असावे (म्हणून घेतले) पाच सहा हजार लोक निवडून घेतले ते ठेवीत ठेवीत आंबेओहोळ येथपर्यंत (आले.) पाच सातशे तेथे ठेवून गोटानजीक दोनतीनशे ठेवून, गोटात (राजे) शिरले. काळोख, भाद्रपद मास काही पाऊस (होता) (सभासद बखर)

शिवाजी महाराज पुरंदरच्या तहानंतर औरंगजेब भेटीसाठी आग्र्याला गेले होते त्याप्रसंगी महाराजांनी आपल्याबरोबर अगदी निवडक लोक घेतले, ते असे की कसाही प्रसंग आला असता बिलकुल न कचरता महाराजाप्रित्यर्थ प्राणही देण्यास ते सिद्ध होतील.

सभासद बखर निराजी रावजी, त्रिंबकजी सोनोपंत डबीर, दत्ताजी त्रिंबक, माणको हरी सबनीस ही नावे देते. हिरोजी फर्जंद, राघोमित्र, दावलजी गाडगे, जिवा महाले अशा नावांचा उल्लेख येतो. (सभासद बखर)

शिवदिग्विजय बखरीत या नावांखेरीज रघुनाथराव कोरडे, येसाजी कंक, तानाजी मालुसरे, बाळाजी आवजी

चिटणीस बखरकार या सर्वांसोबत नरहर बल्लाळ सबनीस

धारकरी व मावळे मिळून सरासरी चार हजारांचे सैन्य सोबत होते व या सैन्याचा सरनोबत प्रतापराव गुजर होते असे ब-याच बखरीत म्हटले आहे.

दिवाण-ए-खास मधे झालेल्या भेटीदरम्यान रघुनाथराव कोरडे, त्रिंबकजी सोनोपंत डबीर, निराजी रावजी, प्रतापराव गुजर, येसाजी कंक, तानाजी मालुसरे ही मंडळी दिवाण-ए-खासच्या भिंतीजवळ बादशाहपासून दूर उभे असावेत (आग्र्याहून सुटका – अजित जोशी)

येसाजी कंक, तानाजी मालुसरे वगैरे शिलेदार मंडळी ब्राह्मण वेशातील छत्रपती शिवाजी महाराजांसोबत होती, आग्रा शहराला वेढा घालून बगल देत थेट दक्षिणेकडे जाणाऱ्या ढोलपुराकडे वळले (आग्र्याहून सुटका – अजित जोशी)

संदर्भ

श्रीशिवभारत

सभासद बखर

शिवदिग्विजय बखर

चिटणीस बखर

क्षत्रियकुलावतंस छत्रपती शिवाजी महाराज यांचे चरित्र (कृष्णराव अर्जुन केळुसकर)

छत्रपती शिवाजी महाराज (वा सी बेंद्रे)

शिवकाल १६३०-१७०७ (डॉ वि गो खोबरेकर)

आग्र्याहून सुटका (अजित जोशी)

संकलक

भारती धोंडे पाटील

९६१९९७१४९५