मराठी सत्तेच्या उत्तरेतील पाऊलखुणा

 

मराठी सत्तेच्या उत्तरेतील पाऊलखुणा

महादजी शिंदे यांची गणना मराठ्यांचा एक श्रेष्ठ व वीर योद्धा म्हणून केली जाते. इंग्रज इतिहासकारांनी सुद्धा महादजीबद्दल गौरवोद्गार काढलेले आहेत. महादजीच्या आयुष्याची उणीपुरी वीस पंचवीस वर्षे उत्तर हिंदुस्थानात गेली. उत्तर हिंदुस्थानातील विविध मसलती व लढायच्या निमित्ताने मराठे सैन्य दिल्लीच्या वर हरियाणा, पंजाब इत्यादी प्रांतात पसरले होते. त्या भागात त्यांनी आपल्या वस्त्या केल्या होत्या, हिंदू धर्मियांची देवळे प्रस्थापित केली होती. अगदी पहिल्या बाजीरावाच्या काळापासून दक्षिणेतील ब्राम्हण वर्ग उत्तरेत जाऊन स्थायिक झाला होता. त्या अनुषंगाने त्या प्रांतातील सामाजिक जीवनावर मराठ्यांचा प्रभाव पडलेला दिसतो. त्या प्रांतात दोघांच्यात समजा भांडण झाले, तर एकजण दुसऱ्याला म्हणतो की अरे, तू स्वतःला काय खंडेराव समजतोस की काय? (तू कौन एसो खांडेराव लग्यो है? बडे खांडेराव बन बैठयो?) यातील हा खंडेरावचा उल्लेख म्हणजे महादजी शिंदे यांचा शूर सरदार आप्पा खंडेराव होय. महादजीचे सरदार आप्पा खंडेराव, गोपाळराव भाऊ तसेच फ्रेंच सेनापती पेरन इत्यादींचा आजच्या हरियाना मध्ये वास्तव्य झालेले होते. हरियाणातील रेवाडी शहरात मध्यभागी घंटेश्वराचे देवालय आहे. ते देवालय मराठ्यांनी बांधले असे स्थानिक लोक म्हणतात. या देवळात इतक्या घंटा बांधलेल्या आहेत की त्याची गणती करता येणार नाही. रेवाडीपासून दोन मेल अंतरावर गोकुळगड नावाचा कसबा आहे. पूर्वी ही अहिर राजाची राजधानी होती. रेवाडीच्या मित्रसेन व गंगा विशान राजांचे मराठ्यांच्या बरोबर अनेक वेळा संघर्ष झाले होते. रेवाडीहुन झझ्झर गावी जाताना वाटेत पाटोदा नावाचे गाव लागते. तेथील राधाकृष्णाचे मंदिर मराठ्यांनी बांधले होते. तेथील पुजारी पंडित जगन्नाथ शर्मा याच्या पूर्वजांना मराठ्यांनी ५० बिघे जमीन व २ विहिरी दान दिल्या होत्या. झझ्झर गावी मराठ्यांची वस्ती होती, गावाला सध्या तट नसला तरी गावाभोवती दिल्ली दरवाजा, घोशो दरवाजा, माता दरवाजा असे दरवाजे आहेत. गावातील ‘बुढा शिवालय’ मंदिर मराठ्यांनी बांधलेले आहे असा उल्लेख सापडतो. आप्पा खंडेराव, गोपाळराव भाऊ, पंडित नीळकंठराव, लक्ष्मणदादा लाड, जगबा बापू इत्यादी महादजीच्या सरदारांचे येथे वास्तव्य होते.

चारखी दाद्री या गावात अनेक मंदिरे व धर्मशाळा आहेत, गावात मरेठा गौडांची त्यावेळी शंभर एक घरे होती. तेथील बहुतेक ब्राम्हण मरेठा गौड आहेत. त्यांच्यात 'पंत' आणि 'प्रधान' अशी आडनावे आढळतात. पहिल्या बाजीरावाबरोबर हे दक्षिणेतून आले असावेत. महीम व तुश्याम हे प्राचीन कसबे आहेत, तेथील बांधलेली शंकराची प्राचीन मंदिरे मराठ्यांनीच बांधलेली आहेत असे स्थानिक लोकांचे म्हणणे आहे. या भागात "जसवंतराव तेरे मरनेके बाद अंग्रेजोनो राज बढायो " अशी गाणी तेथील लोकांच्या गळ्यात वास्तव्य करून आहेत. (जसवंतराव म्हणजे यशवंतराव होळकर). महादजी शिंदे, यशवंतराव होळकर, खंडेराव हरी, नारायणराव, गोपाळराव भाऊ अशी नावे त्या भागातील लोकांच्या माहितीतील आहेत. तसेच 'कोट' या गावातील एक भुईकोट किल्ला आहे, तो मराठ्यांनी बांधलेला आहे. किल्ल्याला सभोवार खंदक खणलेला आहे. किल्ल्याच्या आत मराठ्यांची आवडती अशी 'सावन भादवा ' नावाची तोफ आहे. शिंद्यानी त्यांच्या या किल्ल्यातील वास्तव्याच्या वेळेस किल्ल्याचे नाव "मोतीगड" असे ठेवले होते. शहरात 'भाऊ गंज' नावाचा मोहल्ला आहे. मराठ्यांचे अंमलदार गोविंदराव भाऊ यांनी तो वसवला असे म्हणतात. कानोड उर्फ महिंद्रगड नावाचा प्रसिद्ध किल्ला या प्रांतात आहे, तो नजफकुली खानाकडून मराठ्यांनी लढून जिंकून घेतला होता. या लढाईत खंडेराव हरी, गोपाळराव भाऊ व फ्रेंच सेनापती पेरन निकराने लढले होते.

दिल्लीपलीकडील मराठी सत्ता व आक्रमणे याबद्दलची बरीच लोकगीते त्या भागात प्रचलित आहेत. त्यामध्ये महादजी शिंदे याने गुलाम कादिर याच्यावर बादशहाची बेइज्जती केल्याबद्दल उगवलेला सूड तसेच यशवंतराव होळकरांनी इंग्रजांचा केलेला पराभव असे विषय आलेले आहेत. या कवितांची शीर्षके "जंग ए सेंधिया " तसेच "जंग ए हुलकर " अशी आढळतात.

एकंदरीत मराठ्यांनी आपल्या पराक्रमाने उत्तर हिंदुस्थानात आपल्या स्मृती अद्याप ठेवलेल्या आहेत असे दिसते.

(संदर्भ: श्री.शंकर पुरुषोत्तम जोशी लिखित मराठी सत्तेचा उत्तरेकडील विस्तार हे पुस्तक. हे पुस्तक सन १९३७मध्ये प्रसिद्ध झाले होते.१९३६च्या जानेवारी ते जूनअखेर पर्यंत लेखकाने हरियाणातील दिल्ली नजीकच्या भागात मिळेल त्या वाहनाने तर कधी कधी पायी प्रवास केला होता आणि ही माहिती लिखित स्वरूपात जतन करून ठेवली आहे.)