साडे तीनशे वर्षापूर्वी झाली इचलकरंजी संस्थानची स्थापना ….भाग ७

 साडे तीनशे वर्षापूर्वी झाली इचलकरंजी संस्थानची स्थापना …..

पोस्तसांभार : संजय खूळ

भाग ७

पेशव्यांकडून इचलकरंजीकरांना मिळत असे 11 हजार 410 रुपये तैनात

इचलकरंजीच्या इतिहासात ज्या महिलांनी गौरवशाली कामगिरी केली त्या मध्ये अनुबाई यांचा उल्लेख करावा लागेल. व्यंकटराव यांच्या निधनानंतर त्यांचे पुत्र नारायण तात्या यांच्याकडे कारभार आला पण या कालावधित अनुबाई यांचे पराक्रम उल्लेखनीय ठरले.पेशव्यांच्या अनेक स्वाऱ्यांमध्ये नारायणतात्या आणि अनुबाईंचा यांचा सहभाग होता. पेशव्यांकडून इचलकरंजी करांना 11 हजार 410 रुपये तैनात मिळे. त्याची विभागणी घर बेगमी 5 हजार, अनु बाईंना पालखीत अकराशे, नारायण तात्या व लक्ष्मीबाईंना प्रत्येकी एक हजार रुपये अशी करण्यात आली . अकरा खंडी गहू(440 रुपये), पंधरा खंडी तांदूळ(900 रुपये ), एक खंडी मीठ(25रुपये ) एक खंडी तुरी(30 रुपये ) बारा खंडित जोंधळे(360रुपये ) पालखी सामानाबद्दल अनुबाईंना 150 रुपये, तात्या व लक्ष्मीबाई प्रत्येकी 65 रुपये, कापडासाठी अनुभवांना 350 व तात्यांना 750 रुपये आणि कारकूनास कापड व 175 रुपये असा तपशील होता.

ज्या वयात व्यंकटराव यांचे निधन झाले त्यावेळी संस्थांनापूढे अनेक प्रश्न होते. संस्थानाचा कारभार सांभाळण्याची क्षमता त्यांचा मुलगा नारायणतात्या यांच्याकडे नव्हतीच. नारायणतात्या यांच्या आई अनुबाई यांना तात्या हा लाडात वाढलेला आणि त्याला कोणतेही काम स्वतंत्रपणे करता येत नाही असे म्हणत असत. नानासाहेब पेशवे व त्यांचे बंधू यांचा मोठा दबदबा होता. नानासाहेब हे अनुबाई यांचे भाचे असल्याने त्यांची इचलकरंजी संस्थानाला मोठी मदत झाली.त्यामुळे व्यंकटराव यांच्या पत्नी अनुबाई यांनी सूत्रे हाती घेतली. व्यंकटराव यांच्याकडे जी सरदारी होती तीच नारायण तात्या यांच्याकडे सोपविली. अनुबाईंनी इचलकरंजी संस्थानाचे उत्पन्न वाढवण्यासाठी अनेक सदना कडून घेतल्या व गावेही इनाम घेतली. आजरे महालाचा एकतर्फी 31 खेड्यांची सनद शंभू छत्रपतींनी अनुबाई यांच्या नावे केली होती. पेशव्यांनी कर्नाटक व स्वारी केली त्यामध्ये नारायण तात्या प्रमुख सरदार होते. 1753 ते 1756 पर्यंत झालेल्या कर्नाटकातील स्वार्यांलत नारायण का त्यांनी महसूल गोळा करण्यामध्ये मोठी मदत केली होती. कर्नाटकातील श्रीरंगपट्टण पर्यंत पेशव्यांचे लश्कर केले होते. कित्तूर, सोदेसावनूर, रायदुर्ग, चित्रदुर्ग, बिदनूर आदी नऊ संस्थांकडून सदतीस लाखांची खंडणी त्यांनी गोळा केली होती. संस्थानाशी खंडणीच्या ठराव हा नारायणतात्या यांच्या मध्यस्थीने होत असे. कर्नाटकातील नवीन मिळालेल्या मुलखातील धारवाडच्या विविध कारणाने इचलकरंजीकरांवर करवीर दरबाराच्या विशेष राग होता. इचलकरंजीकरांना पेशवे, पटवर्धन यांचे विशेष पाठबळ आणि फौजफाटा असल्याने इचलकरंजीकर ही कोल्हापूरकरांना फारसे घाबरत नसत. तरीही एकमेकावर कुरघोड्या सुरूच होत्या. 1767 च्या सुमारास करवीरकरांनी इचलकरंजी व नांदणी येथील गुरे पळवून नेली आणि कडब्याच्या गंजीला आग लावली. त्यावेळी इचलकरंजीत गोविंद महादेव व शीदोजी जगताप अंमलदार होते. त्यांनी करविकरांशी युद्ध केले आणि करवीर तालुक्यात लुटालूट केली. तात्या व अनुबाई मोगलाईच्या विरोधात लढाईत होते. तेथून परत आल्यानंतर त्यांनी समेट घडवून लुटलेली एकमेकांची गुरे परत दिली.

नारायणतात्या यांच्या मनात खदखद कायम होती. संस्थानाचा कारभार त्यांना करता येताच नव्हता. सर्व कारभार अनुबाई पहात असल्याने नारायण तात्यांचे फारसे चालत नसे. अनुबाई आजारी असताना नारायण तात्यांनी आपली हुकूमत तयार करण्यासाठी मोठा खटाटोप केला. आजारातून बाहेर पडल्यानंतर त्यांनी नारायणतात्या यांची समजूत काढली. नारायणतात्या व नातू व्यंकटराव दादा यांना त्या पुण्यात घेऊन गेल्या.नारायण तात्यांना मुलगा व दोन मुली होत्या. मुलाचे नाव व्यंकटराव दादा तर मुलींची नावे बचाबाई, सगुणाबाई अशी होती. वयाच्या पाचव्या वर्षी 1758 मध्ये मुंज व 1759 मध्ये व्यंकटराव दादांचे लग्न पुण्याच्या भिडे सावकाराची मुलगी रमाबाई यांच्याशी झाले. अनुबाईंची भीड पेशव्यांच्या दरबारी चालत असल्याने त्यांनी नातू व्यंकटरावदादांच्या नावे सरदारी करून घेतली व पुन्हा सैन्य पथकाची उभारणी केली. पेशव्यांकडून इचलकरंजी करांना 11 हजार 410 रुपये तैनात मिळे. त्याची विभागणी घर बेगमी साठी 5 हजार, अनु बाईंना पालखीत अकराशे, नारायण तात्या व लक्ष्मीबाईंना प्रत्येकी एक हजार रुपये अशी करण्यात आली . अकरा खंडी गहू(440 रुपये), पंधरा खंडी तांदूळ(900 रुपये ), एक खंडी मीठ(25रुपये ) एक खंडी तुरी(30 रुपये ) बारा खंडित जोंधळे(360रुपये ) पालखी सामानाबद्दल अनुबाईंना 150 रुपये, तात्या व लक्ष्मीबाई प्रत्येकी 65 रुपये, कापडासाठी अनुभवांना 350 व तात्यांना 750 रुपये आणि कारकूनास कापड व 175 रुपये असा तपशील होता. पुण्याजवळील पार्वती व हडपसर येथील जमीन इचलकरंजी कडे देण्यात आली. इचलकरंजीकर यांची गावे, खेडी, शेती, कुरणे, बाग वगैरे आहेत. त्यास ऊपसर्ग न देण्याची पेशव्यांनी 1767 मध्ये कोल्हापूरच्या जिजाबाईंना पत्रे लिहिली. त्याप्रमाणे बंदोबस्त झाल्यानंतर अनुबाई, तात्या व दादा इचलकरंजीत परत आले.नारायणतात्या हे आजारी होते. त्यांचे दुखणे वाढत गेले आणि 17 नोव्हेंबर (1770) च्या सुमारास नारायण तात्या यांचे निधन झाले. अनुबाई यांचाही वृद्धापकाळ आला होता. नानासाहेब पेशव्यांच्या स्वारीत फौजेची तयारी करणे व पैशाची आखणी करणे हे काम त्या करत होत्या. (क्रमशा:)