शाहू राजांचा अभ्यास करताना आपल्याला राजाराम महाराजांच्या चरित्रावर पण एक प्रकाश टाकणं गरजेचं आहे.शाहूंचा हक्क असलेल्या हिंदवी स्वराज्याचे तख्त राजाराम राजे सांभाळत होते.कैदेतही शाहूराजे सुरक्षित होते यामागे काहीतरी राजकीय डाव नक्कीच असावे त्या शिवाय औरंगजेब सहजासहजी शाहू राजांना सांभाळणं अशक्य होत. शाहू राजे यांचा झाला तेव्हा राजाराम किशोर अवस्थेत होते.पुढे संभाजी राजांना कैद केल्यावर लगेचच येसूबाईंनी राजाराम राजेंना राजा म्हणून घोषित केले.खर तर गादीवर हक्क शाहूंचा होता.शाहू लहान होते आणि तरी त्यांना राजा बनवलं आणि कारभार केला तर पूर्वी संभाजी राजांविरोधात होती तशी काही मंत्री मंडळी बंड करून आपल्याच घरात यादवी माजण्याची शक्यता होती. शिवाय येसूबाईंनी स्वराज्य वाचवणे महत्वाचं मानलं होत,गादीवर सक्षम राजा बसवला तर लढणारे सैन्य सुद्धा व्यवस्थित निष्ठेने लढतील आणि येसूबाईंना मुळी राज गादीचा मोह न्हवता.राजाराम राजे स्वराज्याचे तिसरे छत्रपती झाले होते.झुल्फिकार खान फणा काढून रायगडला वेढा घालून बसला होता त्याला चुकवून राजाराम राजे काही महत्वाच्या कारभारी व सरदारांच्या मदतीने चंदी म्हणजे जिंजी कडे जायला रवाना झाले.जिंजी कडेच का जायचं या माग सुद्धा येसूबाईंच राजकारण होत.जिंजी प्रदेश हा त्या वेळी हरजीराजे महाडीक यांच्या ताब्यात होता तर तंजावर ला शहाजी राजांचा पुत्र व्यंकोजी याचे राज्य होत.इकडं महाराष्ट्र मुघलांच्या घोड्यांच्या टापाखाली भरडला जात असताना छञपती जिंजी ला गेला हे समजून औरंगजेब जिंजीला जाईल आणि महाराष्ट्र मुक्त होईल. फाल्गुन अमावस्येला छत्रपती संभाजी राजांची हत्या झाली,येसूबाई शाहू कैद झाले.आता राजारामला पकडायला औरंगजेबाचा जीव तुटायला लागला होता.राजाराम संपला की स्वराज्य संपणार होत.अख्ख्या महाराष्ट्र जरी जिंकला आणि राजाराम सापडला नाही तर त्या विजयाला कवडीमोल किंमत होती याला इतिहास साक्ष आहे नेतृत्व संम्पल की सैन्य शरण येत आणि तोच युद्ध धर्म होता.त्यामुळं जो पर्यंत मराठा राजा ताब्यात नाही तो पर्यंत दिल्लीपती जिंकूनही हरलेला होता.राजाराम राजे रायगड सोडून गेले ते थेट प्रतापगड वर.तिथून त्यांनी राजकीय चाली खेळत कारभार चालू केला.संभाजी राजांना पकडल्यावर मराठा सरदार घाबरले होते.मराठे वतनासाठी लढायचे,इनामासाठी लढायचे पण शिवाजी,संभाजी राजांनी कोणाला वतन दिली न्हवती आता औरंगजेब महाराष्ट्रात आला होता, संभाजी राजे संपणार होते मग मराठ्यांनी धोक्यात असलेलं भविष्य आणि मुघलांकडे गेलो को ते वतन देत होते हे पाहून मुघलांना जाऊन मिळायचं ठरवलं आणि काही सरदार आपलं सैन्य घेऊन मुघलांना मिळाले सुद्धा होते त्या सर्वांना राजाराम राजेंनी खलिते पाठवून परत माघारी बोलावलं.किल्ल्यावर खलिते गेले किल्ले जपा,चौक्या पहारे वाढवा म्हणून आदेश निघाले. खर तर राजाराम राजे शरीराने कृश होते पण लढाऊ होते.लहान पणा पासून ते आईच्या पदराआड होते शिवाय नंतर च्या काळात नजर कैदेत असल्याने त्यांना राजकारणाची एवढी माहिती न्हवती पण रामचंद्र अमात्य सारखा मंत्री सोबत होता त्यामुळे कसली चिंता न्हवती.प्रतापगडावरून आपल्या काही लोकांनी निवड महाराष्ट्रात करायची आणि काही लोक जिंजीला सोबत न्यायची होती.पण प्रतापगड ला काखरखानाचा वेढा पडला.राजाराम राजेंनी पहिलाच पराक्रम करायचा प्रयत्न केला त्यांनी पिलाजी गोळे,रुपाजी भोसले, यांच्या सोबतीनं काखरखानाच्या छावणीवर हल्ला चढवला पण दुर्दैवाने त्यांना यश आलं नाही.राजाराम राजेंनी प्रतापगडावर असतांना काही खटले न्यायनिवाडे केले ,काही लोकांना सनदा दिल्या होत्या आणि आपले सैन्य सुद्धा गोळा करण्याचा प्रयत्न केला.मुघली सेना प्रतापगडावर वेढा आवळायला लागली होती.राजाराम राजे नि पन्हाळा-वासोटा-सातारा मार्गे पन्हाळा किल्ला जवळ केला आणि ते पन्हाळ्यावर पोहचले.तिथून त्यांनी खचलेल्या लोकांच मनोधैर्य वाढवत शिवनीती चा वापर करत सर्वांना एकत्र करायचा प्रयत्न केला.संभाजी राजांच्या निधनानंतर सेनापती संताजी घोरपडे मुघलांवर तुटून पडला होता पण त्याला यश मिळत न्हवत.एक रात्री मात्र संताजी घोरपडे,संताजीच भाऊ बहिर्जी, मालोजीआणि विठोजी चव्हाण यांनी कोरेगाव भीमा ला असणाऱ्या औरंगजेबाच्या छावणीवर हल्ला चढवला.नशीब बलत्तर म्हणून बादशहा वाचला पण बादशहाच्या छावणीत असलेल्या गुलाब बारीच सर्वात मानाचे असलेले सोन्याचे कलश त्यांनी तोडून नेले.इकडं धनाजी जाधवांनी रायगडला वेढा देऊन बसलेल्या झुल्फिकार खानावर हल्ला केला आणि त्याचे 5 हत्ती आणि काही तोफा पळवून नेल्या.वरून येसूबाई 8 महिने किल्ला लढवत होत्या आणि खाली कोकणातून धनाजी यायचा आणि वेढा तोडायचा प्रयत्न करायचा.संताजी धनाजी दोघे नंतर पन्हाळागडावर जाऊन राजाराम राजेंना जाऊन भेटले.तिथं राजाराम राजांनी त्यांच्या पराक्रमाला खुश होऊन संताजी घोरपडे यांना ममलकमदार म्हणजे राज्याचा आधार हा किताब दिला.बहिर्जी घोरपडे यांना हिंदुराव,मालोजी घोरपडे यांना अमीरउलउमराव,विठोजी चव्हाण यांना हिम्मतबहाद्दर आणि धनाजी जाधव यांना जयशिंगराव ह्या किताबांनी गौरवल.मराठी पराक्रमी लोकांना मुघल वतन देत होते त्यामुळे मराठे आपला प्रदेश लढवत न्हवते.किल्ले मुघलांच्या ताब्यात जात होते,सैन्य कमी होत होत परिणामी लष्करी ताकद कमी होत होती.ती वाढवणे गरजेचं होतं म्हणून राजाराम राजेंनी आपल्या सरदारांना सरंजाम द्यायला चालू केला.त्यामुळे मराठे मुघलांनी जिंकलेल्या प्रदेशावर हल्ले करून तो जिंकून त्यावर सरंजाम बसवून स्वतः सरंजामदार बनायला लागले.मुघलांनी सोपे किल्ले जिंकले होते पण दुर्गम किल्ले जिंकता येत न्हवते.किल्ले मुघलांच्या ताब्यात गेल्याने मराठा लष्कर पुन्हा राजाराम राजेंकडे जमा होऊ लागलं.मोकळ्या झालेल्या लष्कराला सोबत घेऊन खानदेश मधून जिंजी मार्गे रसद पोहच होणार होती आणि लष्करी कारवाया करता येणार होत्या.राजाराम राजेंनी रामचंद्र अमात्य यांना हुकूमतपनाह आणि शंकराजी नारायण यांना राजाज्ञा ही 'किताब देऊन,शिक्के दिले.महाराष्ट्र या दोघांच्या जीवावर सोडुन राजाराम राजे वाण्याच्या वेशात प्रल्हाद निराजी,मानाजी मोरे,खंडो बल्लाळ आणि संताजी धनाजी सोबत जिंजी ला निघून गेले.इकडं येसूबाईंना कैद झाली.वाटेत अचानक लक्क्षमेश्वर जवळ मुघल सैन्य पाठलाग करत येत पण बहिर्जी घोरपडे, संताजी जगताप आणि रुपाजी भोसले स्वतः लढाई करत राजाराम राजेंना नदी पार करून बेगणुर प्रातांत पोचवतात.आता ह्या बेगणुर प्रातांच मुख्य ठाण आलेल्या केळदी मध्ये ही सगळी पोहचतात.केळदी च्या त्या राज्याचा प्रमुख असलेला सोमदेव नायक याच नुकतंच निधन झाल्यानं त्याची गादी त्याच्या बायकोच्या चेंनम्मा च्या ताब्यात होती.राणी चेंनम्मा ही राजाराम राजेंना संरक्षण देती आणि पुढं त्यांना जिंजी ला पोहचायला मदत करते.मुघलांनी जिंजीला जाणाऱ्या वाटेत सर्वच ठाणेदारांना राजाराम राजे वाटेत दिसेल तिथं मारायचे किंवा कैद करायचे आदेश दिले होते.अगदी पोर्तुगीज व्हाईसराय ला सुद्धा राजाराम राजेंना पकडायचे आदेश होते कारण राजाराम समुद्र मार्गे पण जाऊ शकत होता.औरंगजेब नाराज झाला तर बेदनूर लुटून नेईल, राणी चेन्नमा ला कैद करु शकत होता पण शिवाजी राजांनी निर्माण केलेल्या स्वराज्याच्या प्रेरणेने बेदनूर राज्य उभं राहिलं होत,शिवाजी राजांचे उपकार हिंदूंवर होते म्हणून राणी ने हा धोका पत्करला होता.अथक प्रयत्न करून राजाराम जिंजी ला पोहचतात. जिंजी अंबिकाबाई म्हणजे शिवाजी राजांच्या मुलीच्या ताब्यात होती त्याचा कारभार हरजीराजे महाडिक पाहत होते.अंबिका बाईंना ताबा देऊ नये असं वाटायचं पण शेवटी त्यांनी राजाराम राजेंचा हाथी जिंजी सोपवली.राजाराम जिंजी ला पोहचले होते इकडं औरंगजेबाची अवस्था पाहण्यासारखी होती.शाहू आणि येसूबाईंना आता थोडा दिलासा मिळाला होता.एकदा का राजाराम राजे सक्षम झाले की ते शाहू आणि येसूबाई यांची सुटका करणार होते.पण औरंगजेबाने झुल्फिकार खान,शहजादा कामबक्ष आणि असदखान यांना जिंजीला वेढा द्यायला पण जिंजी साधा सुद्धा किल्ला न्हवता.त्यात मुघलांनी कर्नाटक प्रांतात खूप धुमाकूळ घातला होता,मंदिर पाडली होती त्यामुळे कर्नाटकातील काही नायक मंडळी राजरामांना येऊन मिळाली त्यामुळं राजाराम राजेंलष्करी दृष्टया सक्षम झाले होते.जिंजी तीन किल्ल्याचा मिळून बनला होता.राजगिरी,कृष्णगिरी आणि चंद्रयनदुर्ग अशे तीन खंड एकत्र येऊन जिंजी चा किल्ला होता.मजबूत तटबंदी,बुरुज आणि भोवताली खंदक होती आणि खंदकात रानटी जलचर प्राणी त्यामुळे जिंजी प्रदेश सुरक्षित होता.जिंकणे अवघड होता.ही गोष्ट झुल्फिकार खानाला माहित होती.जिंजीला मोठ्या तोफांचा मारा केला,मोर्चे लावले पण जिंजी हातात येत न्हवती.राजाराम राजेंनी मात्र वेढ्यात असलेले मराठे फोडले आणि स्वतःकडे वळवून घेतले त्यात नेमाजी शिंदे,माणकोजी पांढरे,नागोजी माने सारखे सरदार राजाराम राजेंचा पक्षात गेले.
बरेच दिवस राजाराम राजे लढा देत राहिले.औरंगजेब मात्र महाराष्ट्र सोडत न्हवता तो महाराष्ट्रातून जाणारी रसद तोडून राजाराम राजांना पकडण्यासाठी आपल्या सैन्याला रसद पुरवत होता.राजाराम राजे यांची रसद संपत आली होती.राजाराम राजेंची हालत बिकट झाली होती तेव्हा त्यांनी हरजी राजेंकडून आणि तिथल्या काही महत्वच्या लोकांकडून पैसा गोळा केला होता.तरी पण रसद पुरवणं शक्य होत न्हवत राजाराम राजांची रसद संपल्यानं झुल्फिकार खुश होता आता राजाराम हातात येणार म्हणून त्यांनी औरंगजेबाला पत्र पाठवले होते.अचानक एके दिवशी तंजावर प्रांतातुन व्यंकोजी राजेंचा पुत्र शहाजी हा रसद आणि लष्कर घेऊन जिंजीला येऊन मिळाला.ताज्या दमाची फौज जिंजीला मिळाली आणि मराठे पुन्हा वेढा फोडू लागले.
औरंगजेब मात्र मराठ्यांचे किल्ले घ्यायला पुढं सरसावत होता.सातारा किल्ला जिंकायला त्यांनी सर्जाखानाला पाठवलं होत.राजाराम राजेंनी संताजी धनाजी मात्र महाराष्ट्रात ठेवले होते.संताजी गनिमी काव्यात माहिर होता.हंबीरराव मोहित्यांच्या हाताखाली शिकलेला असल्याने संताजी कायम सावध युद्ध खेळायचा.त्यात त्यांनी सर्जाखान याला चांगलाच धुतला आणि लुटला होता.
मराठ्यांनी मुघलांना या भूमीत जास्त विजय मिळवून दिला नाही.औरंगजेबान आपली छावणी ब्रह्मपुरी परिसरात लावली होती आणि अचानक एक रात्री धनाजी जाधवांनी हल्ला करून येसूबाई आणि शाहू राजांना सोडवायचा प्रयत्न केला पण तो फसला.पुढं जिंजी लढवणे मुस्किल झाल्यावर झुल्फिकार खानाकडून खंडणी घेत राजाराम राजे पुन्हा महाराष्ट्रात आले.राजाराम राजे यांचे शाहू राजांशी पूर्ण संबंध तुटले होते.कसल्याही प्रकारच पत्रव्यवहार होत न्हवता पण शेवट पर्यंत राजाराम राजेंना शाहूंना सोडवावा अस वाटायचं त्यासाठी त्यांनी प्रयत्न केले होते.झुल्फिकार खानसोबत सुद्धा राजाराम राजांनी चांगले संबंध ठेवले होते.राजाराम राजेंचा बराच काळ जिंजी किल्ल्यात वेढ्यात गेला.पण मराठे मात्र तरी सुद्धा औरंगजेबाला पुरून उरत होते.आपण पुढच्या भागात पाहू औरंगजेबाची मराठी सेनेने आणि सह्याद्रीने कशी फजिती केली.
लेखन: #मंगेश_गावडे
No comments:
Post a Comment