बेलसरची लढाई

 

बेलसरची लढाई

लेखन :एकनाथ वाघ

या लढाईला स्वराज्याच्या पायाचा दगड रचला गेला असे म्हणावे लागेल, म्हणून या लढाईला अनन्य साधारण महत्व आहे. स्वराज्यासाठी प्रथम बलिदान देणारे हे शूरवीर म्हणजे बाजी पासलकर(देशमुख) होय.

सन १६४८ चा पावसाळा संपल्यावर फतेहखान ऑक्टोबर अखेरीस भीमा आणि नीरा ओलांडून जेजुरी जवळील बेलसर येथे पोहोचला. तो सिंहगडावर हल्ला करण्याच्या बेतात होता. परंतु या मोहिमेची कल्पना महाराजांना आधीच आल्याने त्यांनी पुरंदर किल्ला सामंजस्याने मिळवून तेथूनच या मोहिमेस तोंड देण्याचे ठरवले. महाराजांच्या या योजनेमुळे फतेहखानाला बेलसरच्या उघड्या मैदानावर आपला तळ ठोकावा लागला. सिंहगडावर हल्ला न करता त्याने महाराजांच्या ताब्यातील सुभानमंगळ जिंकून शिरवळचे ठाणे ताब्यात ठेवायचे ठरवले. या मागे खानाचे तीन उद्देश होते. एक म्हणजे छ. शिवाजी महाराजांचे लष्करी सामर्थ्य तपासणे, दुसरे पुरंदरावरून शिरवळ सुभानमंगळला होणारी रसद तोडणे आणि तिसरे विजापुरहून अधिक कुमक मागवून पुरंदर किल्ल्यावर सासवड आणि शिरवळकडून दुहेरी आक्रमण करणे.बाजी पासलकर हे बारा मावळांपैकी एक असलेल्यामोसे खोऱ्यातील ८४ खेड्यांचे राजे होते, पासलकर (देशमुख) ह्यांनी छत्रपती शिवाजीराजेंच्या सैन्यात हिंदवी स्वराज्याचे पहिले सरसेनापती पद भूषविले, बाजी पासलकर हे स्वतःच्या बलिदानाद्वारे स्वराज्यातील मावळ्यांत सर्वस्वाचा त्याग करण्याचा आदर्श निर्माण करणारे एक वीर सेनानी होते.

वीर बाजी पासलकर (देशमुख) हे मोसे मावळखोऱ्याचे वतनदार. निगडे-मोसे गावापासून ते सांगरून-डावजेपासून, धामन-ओव्होळपर्यंतची ८४ खेडी त्यांच्या अखत्यारीत होती. अत्यंत शूर असलेले बाजी न्यायदानातही उत्तम होते. तंटे सोडविण्यात ते हुशार होते.

शहाजीराजेंना पुण्याची जहागीर मिळाली होती. तेथे राहत असलेल्या शहाजीपुत्र शिवाजीराजांनी स्वराज्य स्थापनेसाठी मावळातील एक-एक किल्ला काबीज करावयास सुरुवात केली. तोरणा, सुभानमंगळ, रोहिडा असे किल्ले त्यांनी काबीज केले. विजापूरच्या अदिलशाही दरबारात शिवाजीराजेंच्या स्वराज्य स्थापनेच्या खबरी येऊ लागल्या.शिवरायांचा बंदोबस्त करण्यासाठी अदिलशाहने सन १६४८ साली फत्तेखानास धाडले.

फत्तेखानाने जेजुरीजवळील बेलसर येथे आपला तळ ठोकला होता. खानाच्या सैन्याने शिरवळजवळील सुभानमंगळ किल्ल्यावर हल्ला करून तो किल्ला काबीज केला. मराठ्यांचा हा पहिलाच पराभव होता. छत्रपतींनी कावजी मल्हार यास सुभानमंगळ भुईकोटावर चालून जाण्यास सांगितले. त्यांनी एका रात्रीत गड सर केला. तर फत्तेखानावर हल्ला करण्यासाठी बाजी पासलकर, कान्होजी जेधे, बाजी जेधे, गोदाजी जगताप बेलसरच्या छावणीवर गेले, अचानक हल्ला करून त्यांनी खानाच्या सैन्याची कत्तल केली व पुरंदरचा पायथा गाठला.

फत्तेखानचा सरदार मुसेखानाने पुरंदरावर हल्ला केला, पुरंदराला खानाच्या सैन्याचा वेढा पडला. गडाजवळ फत्तेखानाच्या सैन्याचे व मराठ्यांचे तुंबळ युद्ध झाले. बाजी पासलकर, कान्होजी जेधे, गोदाजी जगताप यांनी गनिमांची कत्तल केली. फत्तेखानचा सरदार मुसेखान व गोदाजी जगताप एकमेकाला भिडले. अखेरीस गोदाजीच्या वाराने मुसेखानाच्या छाताडाचा वेध घेतला व खान कोसळला.

लढताना एक घाव बाजी पासलकरांच्या पाठीमागून त्यांच्या समशेरधारी उजव्या हातावर झाला. वेदनेने कळवळलेले बाजी त्या वार करणाऱ्याचा प्रतिकार करण्यासाठी त्याही परिस्थितीत वळले आणि तोच क्षण साधत गनिमाची तलवार त्यांच्या छातीवर उतरली. पासष्ट वर्षांचे बाजी पडले. आपले काम फत्ते झाले हे लक्षात येताच फत्तेखान आपल्या सैन्यासह परत मागे वळून पळून गेला.

कावजी मल्हारला हे समजताच तो तीरासारखा सासवडला धावला. आपल्या धन्याचे जखमी शरीर पाठीवर लादून वाहून नेणारी बाजींची यशवंती घोडी आणि कावजी मल्हार यांच्या दुःखाची जात एकच होती.

पुरंदर किल्ला येईतो बाजींनी शरीरातली धुगधुगी फक्त आपल्या शिवरायांना पहाण्यासाठी व दोन अखेरचे शब्द बोलण्यासाठी शिल्लक ठेवली होती. गडाच्या पायथ्यापासून बाजींची पालखी वर आली आणि वाट चुकलेले कोकरू आपल्या आईला-गोमातेला बघताच धावत सुटते तसे राजे पालखीकडे धावले. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या मांडीवर डोके ठेवून बाजी पासलकरांनी प्राण सोडला. तो दिवस म्हणजे २४ मे १६४९ …..

मराठ्यांनी स्वराज्याचा पहिला रणसंग्राम जिंकला, पण बाजी पासलकर यांच्यासारखा वीर रणी पडला.

बाजी पासलकरांच्या(देशमुख) बलिदानामुळे स्वराज्यातील मावळ्यांत सर्वस्वाचा त्याग करण्याचा आदर्श निर्माण झाला.

वीर बाजी पासलकर (देशमुख) हे हिंदवी स्वराज्यासाठी पहिले बलिदान देणारे वीर होते.

पुण्याजवळील वरसगाव धरण जलाशयाला वीर बाजी पासलकर यांचे नाव देण्यात आले आहे. वीर बाजी पासलकर(देशमुख) यांची समाधी सासवड येथे आहे. वीर बाजी पासलकर यांचे स्मारक पुण्यातील दत्तवाडी येथे तानाजी मालुसरे रोडवर आहे.

स्रोत :

बाजी पासलकर - विकिपीडिया

शिवछत्रपती - बेलसरची लढाई