**शाहुपर्व** (१७०७- १७४९ ) कालखंड ४२ वर्षं
लेखन ::जयदीप भोसले
अठरावे शतक हा काळ सांभाळला तो शाहूंनी, शाहूंचा सांभाळ केला नाही कोणी..सातार्यात बसून दिल्लीचे बादशहा बदलनारे शाहू छत्रपती, हयामधुन आपल्याला कळेल शाहुमहाराजांची सत्तेवर कशी पकड होती.
छ. शाहू महाराज यांच्या एवढा मुत्सद्दी राजा जगाच्या इतिहासात सापडणार नाही. १७ वर्षे शत्रूची कैद भोगून ४२ वर्षे एका खंडप्राय देशावर राज्य करण्याचे जगातील एकमेव उदाहरण म्हणजे थोरले शाहूमहाराज.
शाहूमहाराजांनी सर्वांचा मध्य साधत छत्रपती शिवरांयाच्या स्वराज्याचे साम्राज्यात रूपांतर केले आणि ते ही फक्त ४२ वर्षात. उगाच नव्हे रघुनाथ विनायक हेरवाडकर शाहूमहाराजांचा उल्लेख शिवाजीमहाराजांची सावली म्हणून करतात.शिवरायांची हीच व्यापक दूरदृष्टी पुढे सर्व छत्रपतींसाठी मोलाची ठरली.
कैदेतून सुटून येऊनही तत्कालीन भारतात शाहूंच्या केसालाही धक्का लावायची ताकद नव्हती कोणाची. कैदेतून सुटल्यानंतर शाहू महाराजांनी काही मोहिमा केल्या त्या सर्व यशस्वी झाल्या. थोरले शाहू महाराज स्वराज्या आल्यावर सरसेनापती धनाजीराव जाधव, पिलाजीराव जाधवराव, रायभानजी भोसले, संताजी भोसले, रूपाजी भोसले आणि राणोजी शिंदे परसोजी भोसले सारखे बलाढ्य सरदार शाहू महाराजांच्या गोटात आले.
हीच ती ताकद जी शिवाजी महाराजांनी उभी केलेली आणि पुढे संभाजी महाराज, राजाराम महाराज आणि महाराणी ताराराणी यांनी सांभाळलेली.
औरंगजेबाच्या २७ वर्षांच्या अमानुष,दाहक हल्ल्यांने बेचीराख झालेल्या महाराष्ट्रात व विखुरलेल्या मराठ्यांच्यात आपल्या बुद्धीचातुर्याच्या आणि संघटन कौशल्याच्या बळावर विजिगीषू वृत्ती निर्माण करत छत्रपती शिवरायांनी उभारलेल्या स्वराज्याला यशोशिखरावर घेऊन जाणारे छत्रपती थोरले शाहूमहाराज हे भारतातील आठराव्या शतकातील सर्वश्रेष्ठ शासक होते हे म्हणने गैर ठरणार नाही.राज्य उभारणी आणि राज्यविस्तार फक्त तलवारीच्या बळावरच होतो असे नाही तर त्यासाठी युद्धनिपुणतेबरोबरच उत्तम राजकिय जाण, कुशाग्र बुद्धीमत्ता, उत्कृष्ट कुटनिती, समससुचकता तसेच योग्य गुणसंचय असलेल्या लोकांचा सहभाग देखिल महत्वाचा असतो. कैदेतुन सुटुन येतानाच युद्धाची धामधुम करीतच निघाले ,यातुन त्यांचा मुलतः लढाऊ बाणा लक्षात येतो. त्यासमयी त्यांच्यासोबत पिलाजीराव जाधवराव,रायभानजीराजे भोसले,ज्योत्याजी केसरकर,रुस्तुमराव जाधवराव,क्रुष्णाजी राजेशिर्के आदी मंडळी होती.पुढे त्याना परसोजी भोसले व त्यांचे पुत्र येऊन मिळाले. खानदेशात सुजानसिंह राऊळ हे देखिल येऊन मिळाले.कंठाजी कदमबांडे, संताजी भोसले, राणोजी भोसले,कान्होजी भोसले आदी मराठा सरदार येऊन मिळाले. आणखी एक नोंद अशी सापडते,एका राजपुत राजाने देखिल व काही मुस्लिम सरदारानी देखिल प्रतिनीधित्व मान्य करुन येऊन मिळाले आणी विशेष या राजपुत राजाने सुरुवातीचा काही खर्चही स्वतः उचलल्याची नोंद मिळते.तसेच ८ ऑगस्ट १७०८ रोजी मराठा सरदार ज्योत्याजी केसरकर यास उत्तरेत पाठवुन मोगल प्रांतातील चौथ ,सरदेशमुखी च्या सनदाचे नुतनीकरण केल्याची नोंद सापडते.पुढे इ सन १७०९ साली आपल्या सरदाराना त्यानी एक पत्राद्वारे खास आदेश दिलेला आढळतो, "जा आणी मोगल प्रांतातुन चौथ व सरदेशमुखी वसुल करा आणी जर मोगल सरदार देत नसतील तर त्यांचे खजिने लुटा". हा आदेश असेच निर्देशीत करतो की,छत्रपती शिवाजी महाराजांपासुन चौथ व सरदेशमुखी कर मोगल प्रांतातुन वसुल केला जात असे व त्याबदल्यात तेथील संरक्षणाचे हमी घेतली जात असे. ही पऱपरा पुढे प्रत्येक छत्रपतींनी वंशपरंपरागत वसुल केली आणी पुढे तीच परंपरा शाहु महाराजांनी सुटुन आल्यानंतर लगेच चालु केलेली दिसुन येते.यावरुन छत्रपती शाहु महाराजांचे मनसुबे लक्षात येतात. पिलाजीराव जाधवराव हे रायभानजीराजे भोसले यांच्या म्रुत्युनंतर छत्रपती शाहु महाराज यांचे मुख्य सल्लागार व परराष्ट्रमंत्री व थोरले बाजीराव प्रधान व चिमाजी अप्पा यांचे गुरु होत !!! छत्रपती शाहु महाराज यानी जो मराठा स्वराज्याचा विस्तार करवुन घेतला यात स़िहाचा वाटा सुभेदार पिलाजीराव जाधवराव यांचा आहे.पिलाजींची तलवार थोर गाजली. फक्त तिची मांडणी योग्य झाली नाही इतिहासकारांकरवी.
राजा छत्रसाल यांना वाचवण्यासाठी जी लढाई झाली त्यात पिलाजीराव पुढे होते. त्या लढाईनंतरही उत्तरेत बऱ्याच मोठ्या लढाया त्यांनी मारल्या आहेत.
पोर्तुगीजांची तर त्यांनी पळता भुई थोडी केलेली.
समुद्रातून आंग्रे आणि जमिनीवरून पिलाजी, प्रचंड ससेहोलपट केलीय त्यांची या दोघांनी.
शाहूकाळ हा प्रचंड मोठा आणि अजून बऱ्याच जणांसाठी अभ्यासाचा विषय आहे. म्हणून परवा समुहावर एक पोस्ट केलेला आपण.
किमान १०० सरदारांची नावं या मंथनातून सापडली. या सर्वांचा कसून अभ्यास व्हायला हवा.
सर्वांचा पराक्रम आणि स्वराज्याप्रतीची निष्ठा मान्यच करायला हवी.
सगळं श्रेय एकाच्याच ओटीत टाकून विनाकारण कोणा एकाचा शक्तिमान करू नये एवढीच साधी विनंती.
छत्रपती शाहु महाराजांच्या काळातील त्यांच्या पदरी असलेल्या सरदारांची यांदी:-
--------------------------
धनाजीराव जाधव
पिलाजी जाधवराव
रायभानजी राजेभोसले
परसोजी भोसले
रुपाजी भोसलै
संताजी भोसले
सेनाखासकेल दामाजी गायकवाड़
शिधोजी शितोळे ( राज राजेंद्र देशमुख) पुणे प्रांत
आप्पाजी शितोळे देशमुख
खेत्रोजी शितोळे देशमुख ( सेनासहरदोससहश्री)
सुलतानजी शितोळे देशमुख
बांदल देशमुख
सर्जेराव जेधे देशमुख
सरदार शिळीमकर
कोंडे देशमुख
थोरले बाजीराव प्रधान
बाळाजी विश्वनाथ
कान्होजी आंग्रे
मानसिंहराव मोरे
प्रतापराव मोरे
खंडो बल्लाळ
हैबतराव निंबाळकर
संताजीराव भोसले
केरोजी पवार
तुकोजी पवार
सेनाखासखेल खंडेराव दाभाडे
सेनापती मानसिंग मोरे
जानोजी राजे भोसले
सरलष्कर सुलतानजी निंबाळकर
अबाजीपंत पुरंदरे
खंडोजी सावंत
नारो शंकर
रायाजी प्रभु
राजजी थोरात
शहाजी निंबाळकर
महादजी क्रुष्णाजी नाईक
राजाज्ञा रंगराव उद्धव
पोतनीस महादेव
सावंतवाडीचे खेमसावंत
उदाजी चव्हाण
शंकरजी नारायण सचिव
परशुराम पंतप्रतिनिधी
बहिरोपंत पिंगळे
दत्ताजी थोरात
कान्होजी भोसले
रावजी जाधव
रुस्तुमराव जाधवराव किनगावकर
चिमणाजी दामोदर
राघोजी शिंदे
संताजी शिंदे
पिलाजी गायकवाड
अम्रुतराव कदमबांडे
त्र्यंबकराव दाभाडे
सिधोजी निंबाळकर
सिधोजी हिंदुराव घोरपडे
मुरारजी घोरपडे (दक्षिणची आघाडीचे सरदार)
शिवाजी दाभाडे
सेनाधुरंदर, सेनासाहब सुभा रघुजी भोसले नागपुरकर
भावसिंग ठोके
दलपतराव ठोके
कंठाजी कदमबांडे
बजाजी आटोळे
सिन्नरचा देशमुख कुँवर बहादुर
चिमजी अप्पा
सिदोजी पोळ
क्रुष्णराव शिर्के
संताजी जाधवराव
दमाजी निंबाळकर
शामजी बल्लाळ प्रभु
पंताजी शिवदेव
साबाजी भोसले
शहाजी निंबाळकर,त्रिंबकराव धायगुडे
कालोजी भोसले
दावलजी शिर्के
खंडोजी धुमाळ
होनाजी अंनत
राणोझी बंडगर
खंडोजी भोसले
योत्याजी केसरकर
देवजी सोमवंशी
काशीराव अनंत न्यायाधीश
माणकोजी व पदाजी बंडगर
चंद्रभान महाडिक
भिकाजीराव काकडे
रायाजी नलावडे
रणोजी काळभोर
संभाजी निकम
कुसाजी व येसाजी भोसले
मुरारजी शिंदे
विठोजी चव्हाण
खेलोजी भोसले
सिदोजी बाबर
मलारजी कानडे
खंडोजी काटे
महादजी जगदाळे
संभाजी पवार
चिमणाजी बाल्लाळ
हैबतराव शिंदे
सुभानजी पारटे
अमरस़िह शिर्के
सुभानजी खंडागळे
खंडोजी जगताप
मलोजी गाढवे
मदनसिंह भोसले
नेमाजी शिंदे
प्रातापरावबहादुर
नारायण ढमढेरे
जीवन हजारी
राणोजी निंबाळकर
क्रुष्णाजी पवार
होनाजी अनंत
दुर्गोजी महाडीक
खंडोजी जाधवराव
रेखोजी पांढरे
सुभानजी आटोळे
दौलतराव शिर्के
नवलोजी काटे
लखमोजी यादव
नागोजी धुमाळ
अंबाजी मोहिते
सखोजी वाघमोडे
विठोजी थोरात
दुर्गोजी भोईटे
राणोजी घोरपडे
यशवंतराव दाभाडे
सुभेदार सुभानराव मोरे
बाबुराव यशवंतराव दाभाडे
मानाजी पवार
जानोजी यादव
यमाजी शिवदेव
काळोजी बावणे
फिरंगोजी निंबाळकर
आनंदराव घाटगे
सुभानजी दरेकर
चिमणाजी दामोदर
कोंडजी यादव सोलसकर
क्रुष्णाजी आटोळे
बुवाजी पवार
जानोजी भोईटे
केशवराव धापटे
बाळाजी भोसले
खेत्रोजी शिंदे
नाईकजी कडु
सोमवंशी सरलष्कर
संभाजी घोरपडे
महिपतराव शिंदे
कान्होजी शिर्के
आनंदराव जगताप
जगनाथ चिंतामणी मुजुमदार
तुकोजी आटोळे
उदाजी व मानाजी पवार
तानाजी वाघमोडे
नरहरी राम
दावलजी सोमवंशी
आनंदराव सोमवंशी
रिम्बकराव सोमवंशी
आपाजी सोमवंशी
सरदार आनंदराव बर्गे
सरदार शंकराजीबर्गे
सरदार मनाजी बर्गे
सरदार अपाजी बर्गे
सरदार नावजी बर्गे
सरदार गणपतराव बर्गे
सरदार सामजी बर्गे
सरदार क्षेत्रोजीराव बर्गे
सरदार तुलाजी उर्फ़ तुळाजीराव बर्गे
सरदार खंडोजीराव बर्गे
सरदार सेखोजीराव बर्गे
सरदार राणोजीराव बर्गे
सरदार सखाराम बर्गे
सरदार बालोजीराव बर्गे
सरदार हैबतराव बर्गे
सरदार येसाजीराव बर्गे
सरदार सिदोजीराव बर्गे
सरदार साबाजीराव बर्गे
सरदार जानोजीराव बर्गे
सरदार सुल्तानजी बर्गे
सरदार त्रिम्बकजी बर्गे
सरदार गीरजोजी बर्गे
सरदार जानोजीराव बर्गे
सरदार बलवंतराव बर्गे
काळोजी पवार
कृष्णाजी पवार
तुकोजी पवार ( देवास थोरली पाती )
जिवाजी पवार ( देवास धाकटी पाती)
सरदार मनाजी पवार
सरदार ऊदाजी पवार
सरदार बाबुजी पवार
राजे यशवंतराव पवार ( पानिपतमध्ये खर्ची )
रायाजी जाधव
संताजी जाधव
तुलाजी जाधव
सरदार पांढरे (शरिफनमुलूक)घराणे
संताजी पांढरे
यशवंतराव पांढरे (शहामतमुलूक)घराणे
रत्नोजी पांढरे
रामराव पांढरे(समशेरबाहादर ) घराणे
लुयाजी पांढरे
नारायणराव पांढरे
गोविंदराव पांढरे
सरदार बंडगर (अमीर उल ऊमराव)घराणे
पदाजी बंडगर
माणकोजी बंडगर
हैबतराव बंडगर
(वजारतमाब)घराणे
राणोजी बंडगर
कामाजी बंडगर
खंडोजी बंडगर
दमाजी थोरात रूस्तूमराव
सुलतानजी थोरात
तावजी थोरात
खंडोजी थोरात
राजजी थोरात
लिंगोजी थोरात.
सरदार देवकाते (बळवंतराव)घराणे
सुभानजी बळवंतराव
धर्माजी बळवंतराव
चव्हाजी बळवंतराव
सेट्याजी बळवंतराव
मकाजी हटकरराव
सुभानजी हटकरराव
हंसाजी हटकरराव
सरदार आटोळे (धुरंधर समशेरबाहादर)घराणे
संताजी आटोळे
सुभानजी आटोळे (सेनाबारासहस्त्री)घराणे
बजाजी आटोळे
तुकोजी आटोळे (सफेजंगबाहादर) घराणे
सयाजी आटोळे(नागपूरकर सेनासाहेब सुभा रघोजी भोसले यांनी आटोळे सरदारांना आपला भाऊ मानलं होते.)
सरदार महारणवार (फतेजंगबाहादर)घराणे
सुभानजी महारणवार( सेनासप्तसहस्त्री )
शिवाजी महारणवार
जोगोजी महारणवार
सरदार वाघमोडे (सेनाबारासहस्त्री)घराणे
निंबाजी वाघमोडे
यमाजी वाघमोडे
सखोजी वाघमोडे
तानाजी वाघमोडे
सरदार कोकरे
भिकाजी कोकरे
सुलतानजी कोकरे
काशीराव कोकरे
सरदार धायगुडे
खंडोजी आढळराव धायगुडे
सिधोजी अभंगराव धायगुडे
संताजी सर्जेराव धायगुडे
सरदार करांडे
रघुजी करांडे
बापूजी करांडे
शिवाजी करांडे
सरदार हाके
मानसिंगराव हाके
खंडेराव हाके
सरदार सोनवलकर
आपाजी सोनवलकर
बिरोजी सोनवलकर
अस्रोजी सोनवलकर
सरदार खोमणे
सेट्याजी खोमणे
सरदार जनकोजी कोकणे
सरदार माणकोजी वायसे
सरदार होळकर
सुभेदार मल्हारराव होळकर
सरदार खंडेराव होळकर
गणोजी कोळेकर
विठोजी कोळेकर
सयाजी सिंगाडे
बहिर्जी व आम्रोजी सेंडगे
सखोजी रूपनवर
सेट्याजी रूपनवर
रायाजी लवटे
भीकाजी लवटे
धुळोजी लवटे
बहिर्जी खताळ
सरदार मानाजी सेळके
सरदार शिवाजी शेळके
सरदार नेमाजी शिंदे
सरदार पिलाजी बेलदार
सरदार बाजी ढोणे
सरदार धुळोजी सुळ
सरदार संताजी चितळकर
सरदार पुंजाजी गाढवे
सरदार सेट्याजी टेंगले सेनासप्तसहस्त्री
सरदार यशवंतराव वोलकर.
सरदार जोगोजी उघडे
सरदार संताजी वाघ( पानिपतच्या लढाईत अंगावर पन्नासहून अधिक जखमा झेलून वीरमरण.होळकर घराण्याशी थेट नातेसंबंध चालू होता.)
सरदार विठोजी बुळे
सरदार सुलतानजी लांबहाते
सरदार अगाजी सरगर
सरदार होनाजी पारखे
सरदार गिरजोजी माने
यशवंतराव जाधवराव
मानसिंग जाधवराव माहेगावकर
संभाजी जाधवराव वाघोलीकर
सटवाजी जाधवराव वाघोलीकर
यशवंतराव जाधव परिंचेकर
लक्ष्मणराव जाधवराव किनगावकर
विठोजीजाधवराव
निळकंठराव जाधवराव
काळोजी जाधवराव
ज्योगोजी जाधवराव
रखमाजी जाधवराव
मानाजी जाधवराव
सरदार आबाजीराव जगदाळे:
शाहू छत्रपतींच्या आदेशावरून सरदार आबाजीराव जगदाळे (वय ७३) यांनी निजामाविरुद्ध १७४२ साली बेलूर मोहीम काढली , त्यावेळी त्यांनी महादजी शिंदे (वय ११) यांना मांडीवर बसवून मोहिमेस नेले ...(संदर्भ: शिंदे दफ्तर)
(क्रमश:)
( ही प्राथमिक यादी आहे, यात काही नावं राहिली असण्याची शक्यता आहे. आणि काही नावं थोडी संदिग्ध असण्याचीही शक्यता आहे. तर नजरचुकीने काही नावे दोन वेळा येण्याची शक्यता आहे.यादी वाचून काही बदल सुचवायचे असतील तर ते कमेंटमध्ये सुचवावेत. त्यांचा योग्य तो विचार नक्कीच केला जाईल.शाहूंच्या काळात एखाद दुसर्या गावच्या मोकासदारापासून ते शेकडो महाल परगण्यांचा मोकासा पदरी बाळगणार्या लहान थोर सरदारांची संख्या शेकड्यात नव्हे तर हजारांत जाईल.)
संदर्भ:-
*शाहु दफ्तर खंड-१.
*सरदार पिलाजी जाधवराव :व्यक्ती आणि कार्य.
*रणझुंजार पिलाजी जाधवराव पत्ररुप इतिहास.
*हटकर सरदारांची यादी श्री संतोष पिंगळे सर यांच्या सौजन्याने( पराक्रमी हटकर सरदार घराण्यांचे इतिहास अभ्यासक)
फोटो साभार विशाल बर्गे
No comments:
Post a Comment