साडेतीन शहाणेः महाराष्ट्राच्या इतिहासातील साडेतीन शहाणे
भाग ३ ,४
लेखन :
- ओंकार करंबेळकर
- बीबीसी मराठी प्रतिनिधी
3. विठ्ठल सुंदर
विठ्ठल सुंदर यांचं पूर्ण नाव विठ्ठल सुंदर परशुरामी असं होतं. त्यांच्या वडिलांचे नाव सुंदर नारायण परशुरामी असं होतं. विठ्ठल सुंदर हे निजामाचे म्हणजेच मीर निजाम अली खान असफजाह दुसरे यांचा दिवाण होते. विठ्ठल सुंदर यांनीच निजामाला लढाईचा सल्ला दिला.
मराठे आणि निजाम यांच्यामध्ये राक्षसभुवन येथे लढाई झाली. या लढाईमध्ये विठ्ठल सुंदर मारले गेले. उत्कृष्ठ मुत्सद्दी म्हणून त्यांना ओळखलं जाई. त्यामुळेच साडेतीन शहाण्यांमध्ये त्यांना स्थान मिळालं. मुत्सद्दी आणि रणांगणात थेट तलवार हातात घेण्यामुळे त्यांना पूर्ण शहाणे मानलं जातं.
4. नाना फडणवीस अर्धे शहाणे का?
नाना फडणवीस या नावाशिवाय महाराष्ट्राच्या इतिहासातील अनेक वर्षांचा लेखाजोखा मांडताच येणार नाही इतका त्यांचा महाराष्ट्रावर सखोल परिणाम होता. एखादी व्यक्ती बुद्धीचातुर्याच्या जोरावर कशी उत्तुंग झेप घेऊ शकते याचं ते आदर्श उदाहरण होतं. नाना फडणवीस हे नाव गेल्या तीनशे वर्षांमध्ये अनेकवेळा अनेक कारणांनी वापरलं गेलं आहे. एखाद्या व्यक्तिमत्वाची ओळख त्याच्या मृत्यूनंतरही इतकी वर्षे वापरलं जाण्याची उदाहरणं फार कमी असतात.
नाना फडणवीसाचं भानू घराणं आणि पेशव्याचं भट घराणं यांचा संबंध अनेक वर्षांपासूनचा आणि पिढ्यांचा होता. बाणकोटच्या खाडी या दोन्ही घराण्यांशी संबंधित आहे. खाडीच्या उत्तरेस भट घराण्याचं श्रीवर्धन आणि दक्षिणेस भानू घराण्याचं वेळास.
वेळास येथील नानांची मूर्ती आणि तसबिर
ही सुटका केल्यानंतर 'आम्हास जी भाकर मिळेल तीत तुम्हाला चतकोर मिळेल' असं आश्वासन बाळाजी विश्वनाथांनी भानू बंधूंना दिलं. या भानूंच्या घराण्याला दिलेलं आश्वासन भट घराण्यानं पाळलंही. वासुदेवशास्त्री खरे यांनी नाना फडणवीसांचे जे चरित्र लिहिले आहे यात या घटनेचा उल्लेख आहे.
कोकणातून साताऱ्यात आल्यावर 1714 साली सातारच्या शाहु महाराजांनी बाळाजी विश्वनाथांना पेशवेपदी नेमलं. बाळाजी विश्वनाथांनी शाहु महाराजांकडे शब्द टाकून हरी भानू यांना फडणवीशी दिली. मात्र हरी भानू यांचे चार-पाच महिन्यात निधन झालं. त्यांच्यानंतर बाळाजी (बळवंत) यांच्याकडे फडणवीशी आली. ते दिल्लीच्या स्वारी असताना त्यांना दिल्लीत मारण्यात आले.
त्यांच्यानंतर रामचंद्र फडणवीस झाले. त्यांचे 1724 साली निधन झाले. त्यानंतर बाळाजी यांचे पुत्र जनार्दन यांच्याकडे फडणवीशी आली.
नाना फडणवीसांचा जन्म
जनार्दन फडणवीस आणि रखमाबाई यांच्यापोटी जन्मास आलेले बाळाजी जनार्दन म्हणजेच नाना फडणवीस होय. नाना फडणवीस यांचा जन्म 12 फेब्रुवारी 1742 रोजी सातारा येथे झाला. राघोबा दादांबरोबर उत्तर हिंदुस्थानाच्या मोहिमेच जनार्दन फडणवीस यांचं निधन झालंय.
राज्यकारभारात महत्त्व वाढले
पानिपतच्या युद्धानंतर नानासाहेब पेशवे फार काळ जगले नाहीत. सहा महिन्यांतच त्यांचा 23 जून 1761 रोजी त्यांचा मृत्यू झाला. त्यांच्यानंतर थोरले माधवराव पेशव्यांची वस्त्रं स्वीकारली. नाना फडणवीस आता माधवरावांबरोबर काम करू लागले.
पेशवे मोहिमेवर जाताना कारभाराची जबाबदारी, किल्लेकोट नानांच्या भरवशावर टाकून जात. पराक्रमापोटी ते मोहिमांमध्ये विजयी होत असले तरी त्याचं थोडं श्रेय नाना फडणवीसांनाही दिलं पाहिजे असं मत वासुदेवशास्त्री खरे नोंदवतात. मोहिमांना लागणारा पैसा, दारुगोळा वेळेच्यावेळेस नाना पाठवत आणि राज्याची काळजी घेत म्हणूनच या मोहिमा पेशव्यांना निर्धोकपणे पार पाडता येत असं ते खऱ्यांनी लिहून ठेवलं आहे.
माधवरावांच्या कार्यकाळामध्ये नाना फडणवीसांकडे फडणीशीबरोबर अनेक जबाबदाऱ्या आल्या असं 'नाना फडणवीस अँड द एक्स्टर्नल अफेअर्स ऑफ द मराठा एंपायर' या पुस्तकाचे लेखक वाय. एन. देवधर यांनी लिहून ठेवलं आहे.
फडणीशी म्हणजे बजेटची आखणी, हिशेब ठेवणे, ऑडिट आणि पेशव्यांच्या राजधानी जबाबदारी पाहाणे हे काम नानांकडे आलं. तसेच मोहिमांच्यावेळेचीही व्यवस्था त्यांच्याकडे आली. देवधरांच्या या शब्दांमधून नानांच्या वाढत्या दबदब्याचा अंदाज येतो.
राघोबादादांची कैद आणि माधवरावांचा मृत्यू
राघोबादादा आणि माधवराव यांच्यात बेदिली होतीच. माधवरावांनी राघोबादादांना शनिवारवाड्यात कैद करून ठेवलं होतं. त्यांच्यावर देखरेखीसाठी नाना फडणवीसांना नेमण्यात आलं. 2 एप्रिल 1769 रोजी राघोबादादांनी शनिवारवाड्यातून पळून जाण्याचा प्रयत्न केला होता. मात्र नानांनी त्यांना पुन्हा पकडून बंदोबस्तात ठेवले.
माधवरावांचा 1772 साली क्षयामुळे मृत्यू झाला. मृत्यूपर्यंत नाना फडणवीस आणि हरिपंत फडके त्यांच्याबरोबर होते.
माधवरावांच्या मृत्यूनंतर नानासाहेब पेशव्यांचे कनिष्ठ पुत्र नारायणराव पेशवेपदावर आले. नारायणराव आणि राघोबादादा यांच्यात अजिबात सख्य नव्हते. नारायणरावांविरोधात कारस्थान सुरू असल्याची कुणकुण नानांच्या कानावर गेली होती असं सांगितलं जातं. मात्र नारायणरावांना मारलं जाईल हे काही कोणाच्याही कल्पनेतही नव्हतं. नारायणरावांचा खून झाल्यावर मात्र पुण्यात मोठा गजहब उडाला.
नारायणरावांच्या हत्येनंतर अल्पकाळासाठी रघुनाथराव म्हणजे राघोबादादा यांच्याकडे 31 ऑक्टोबर 1773 रोजी सूत्रे आली. मात्र सखारामबापू, नाना फडणवीस, त्रिंबकराव पेठे, हरिपंत फडके यांच्या बारभाई कारभारामुळे सात महिन्यांमध्येच राघोबांची कारकीर्द संपली.
सवाई माधवराव आणि चौकडीचं राज्य
नारायणरावांच्या पत्नी गंगाबाई गरोदर होत्या. त्यांना पुरंदर किल्ल्यावर सुरक्षित ठेवण्यात आलं. त्यांना जो मुलगा झाला त्याला वयाच्या 40 व्या दिवशी पेशवे म्हणून नेमण्यात आलं. त्यालाच सवाई माधवराव म्हणून ओळखलं जातं.
सवाई माधवरावांच्या काळात आधी सखारामबापू नंतर नाना फडणीस, महादजी शिंदे आणि होळकर यांच्या हातात सारी सत्ता होती. त्यामुळे त्याला 'चौकडीचं राज्य' म्हणत असं अ. रा. कुलकर्णी यांनी 'पुण्याचे पेशवे' पूर्वरंग भाग-2 पुस्तकात लिहून ठेवलं आहे. 1775 साली पेशवे आणि इंग्रजांमध्ये पुरंदरचा तह झाला. त्यानंतर नानांनी शिंदे, होळकरांची समजूत काढण्याचा प्रयत्न केला.
राज्यकारभारातील सुधारणा
पेशवाईतील बहुतांश जबाबदारी अंगावर घेणाऱ्या नानांनी राज्यकारभारात अनेक सुधारणा केल्या होत्या. पडजमिनी लागवडीखाली आणल्या. नवीन वसाहतींची निर्मिती, पाटबंधाऱ्याची अनेक कामं त्यांनी केल्याचं त्यांचे चरित्रकार वासुदेवशास्त्री खरे लिहितात.
सरकारी कामात दक्षता आणि टापटिपपणा हे नानांचे विशेष गुण होते. सरकारी कामाला ते प्राणापलिकडे जपत असत असे खरे लिहितात. गावातून पिकाऊ जमिनीचाच सारा गोळा करावा असा आदेश त्यांनी काढला होता. दरवर्षाला मामलेदार बदललाच पाहिजे असा त्यांचा नियम होता.
माधवरावांच्या काळात सदाशिवराव भाऊंसारखा दिसणारा एक माणूस पुण्यात उगवला. मीच सदाशिवरावभाऊ असल्याची आवई त्यानं उठवली. त्यावर काही लोकांचा विश्वासही बसला. अखेर चौकशीअंती तो सुखलाल नावाचा कनोजी ब्राह्मण असल्याचं सिद्ध झालं होतं. त्याला उचलून थेट रत्नागिरी किल्ल्यावर डांबण्यात आलं होतं.
याच तोतयानं सवाई माधवरावांच्या काळात पुन्हा तोंड वर काढलं. रत्नागिरीच्या किल्लेदार रामचंद्र नाईक परांजप्यांनी त्याची मुक्तता केली. तोतया सुखलालला पाठिंबा द्यायला स्वराज्याचे अनेक शत्रू तयार झाले. तसेच पेशव्यांचे अनेक नातेवाईक, सरदार मंडळी आणि आरमारातील लोकही सामील झाले.
शक्ती वाढवत तो पुण्याच्या दिशेने कूच करु लागला. हे पाहून त्याच्याशी लढाई करण्यात आली. त्यातून पळून जाताना आंग्र्यांनी त्याला पकडून पेशव्यांच्या स्वाधिन केलं. पुण्यात त्याची पुन्हा चौकशी करुन त्याला देहांत प्रायश्चित्त देण्यात आलं. त्याला एकदा शिक्षा दिल्यावर मात्र नानांनी बंडात सामील असणाऱ्या सर्वांची हजेरी घेतली. सर्वांना प्रायश्चित्त दिलं. दंड केले अनेकांना अटकही केली.
नानांचे चुलत आजोबा रामचंद्र यांचा नातू मोरोबा हा होता. त्याने राघोबांचा पक्ष घेऊन जमवाजमव करण्याचा निर्णय घेतला. सखारामबापू, मोरोबा फडणवीस, तुकोजी होळकर यांनी राघोबादादांना मुंबईतून पुण्यात घेऊन येण्यास इंग्रजांना सांगितले. मात्र इंग्रजांनी वडगाव येथे माघार घेतली. त्यावेळेस राघोबादादांना 12 लाखांची जहागिरी देऊन शांत बसवण्यात आलं आणि सखारामबापूंना अटकेत ठेवलं गेलं.
सखारामबापूंनंतर महादजी शिंदे आणि नाना फडणीस राज्यकारभार पाहू लागले. टिपूविरुद्धच्या लढाया, खर्ड्याची लढाई, घाशीराम कोतवालाचं प्रकरण याच काळात झालं.
अटक आणि शेवट
दुसऱ्या बाजीरावानं पेशवा होताच वर्षभरासाठी नाना फडणवीसांनाच नगरला कारागृहात टाकलं.
दुसऱ्या बाजीरावांच्या काळात नाना फडणवीस यांच्या कारकिर्दीचा अस्त झाला. अनेक दशकं राजकारणावर प्रभाव असणाऱ्या नानांना बाजूला करायला दुसरे बाजीराव प्रयत्न करत होते.
नगरवरून सुटका झाल्यावर काही काळातच 13 मार्च 1800 रोजी नानांचा मृत्यू झाला. त्यांच्या अंतिम संस्काराच्यावेळेस हजारो लोक उपस्थित होते, असं अ. रा. कुलकर्णी यांनी लिहून ठेवलं आहे. त्यांच्या मृत्यूनंतर कर्नल विल्यम पामर म्हणाला, "नाना मेले, आणि त्याबरोबरच मराठी राष्ट्रांतील शहाणपणा व नेमस्तपणाही लयाला गेला."
नाना फडणवीसांची 'शहाणीव'
नाना फडणवीसांना लढाईत योद्धा नसल्यामुळे अर्धा शहाणा म्हटलं असलं तरी काही मोहिमांमध्ये त्यांचा सहभाग असल्याचं दिसून येतं. नानासाहेब पेशव्यांबरोबर ते 1757 साली श्रीरंगपट्टणमच्या मोहिमेत सहभागी झाले होते. त्यानंतर ते सदाशिवभाऊ आणि विश्वासरावांबरोबर पानिपतच्या युद्धातही सहभागी झाले होते.
पानिपतच्या युद्धात आपला जीव वाचवून नाना फडणवीस दक्षिणेला आले. बुऱ्हाणपूर इथं त्यांनी नानासाहेब पेशव्यांना पानिपतचा सगळा वृत्तांत सांगितला. आपल्या आईचाही या युद्धात मृत्यू झाल्याचं नाना फडणवीसांना नंतर समजलं.
पेशव्यांच्या अनेक लढाया मोहिमांच्यावेळेस पुण्याचा कारभार सुरळीत ठेवणे, स्वारीला रसद वेळोवेळी पोहोचवणे अशा अनेक महत्त्वाच्या कामात नाना फडणवीसांनी जबाबदारी उचलली होती. इतकेच नव्हे तर राजकीय वाटाघाटींमध्ये त्यांचे चातुर्य, हुशारी कामाला येत असे त्यामुळे मोहिमा, स्वाऱ्या यशस्वी होण्यात त्यांचा अप्रत्यक्ष पण आवश्यक सहभाग होता.
मेणवलीमधला नाना फडणवीसांचा वाडा
साडेतीन शहाण्यांबद्दल बोलताना इतिहास अभ्यासक मंदार लवाटे म्हणाले, "या सर्व जणांचा महाराष्ट्राच्या इतिहासावर मोठा प्रभाव दिसून येतो. नागपूरकर भोसल्यांनी महाराष्ट्राच्या पूर्वेस स्वाऱ्या केल्या त्यात देवजीपंतांचा सहभाग होता. विठ्ठल सुंदर आपल्या बुद्धीचातुर्याच्या जोरावर निजामाच्या दिवाणपदापर्यंत पोहोचले होते. सखारामबापूंचा पेशवाईत दीर्घ काळ प्रभाव आहे. मात्र त्यांना नारायणरावांची हत्या, रघुनाथरावांचे बंड अशा घटना थांबवता आल्या असत्या."
नाना फडणवीस यांना अर्धे शहाणे म्हणत असले तरी त्यांचं कर्तृत्व पूर्ण शहाण्याहून जास्त होतं असं लवाटे सांगतात.
"महाराष्ट्र, इतिहास, भूगोल, राजकीय ज्ञान, दरबारी राजकारण, हिशेब या सर्वांचं त्यांचं ज्ञान उत्तम होतं. परदेशात काय चाललंय याकडेही त्यांचं लक्ष होतं", असं मंदार लवाटे सांगतात.
No comments:
Post a Comment