सरदारांचं कोटमगाव

सरदारांचं कोटमगाव
प्रत्येक गाव आपल्या उराशी मोठा इतिहास बाळगून असतं. गावभर विखुरलेले अनेक अवशेष हा इतिहास सांगताना दिसतात. अज्ञात पाऊलखुणा ठळक होतात अन् आता लहानसं वाटणारं गाव अचानक मोठं वाटायला लागतं. अशी कथा निफाड तालुक्यातील कोटमगाव उलगडताना दिसतं.
अगदी दोन हजार वर्षांपासून भारतावर होत आलेल्या अनेक आक्रमणांनी भूमिपुत्रांच्या पायाखालची पायभूमी हिसकावली. हा भूमिपुत्र स्थलांतरीत झाला अन् मग मिळेल तिथे आपला स्वत:चा इतिहास निर्माण करण्यासाठी धडपडू लागला. ही धडपड साधीसुधी नव्हती, तर अनेक पिढ्यांच्या कष्टानंतर दाखवलेल्या शौर्यातून त्याला एखाद्या परगण्यात जहागिरी अथवा वतनदारी मिळाली अन् तो योद्धा स्थिरावला. नाशिकची अनेक घराणी हीच कथा मांडताना आपल्या शौर्यगाथा व्यक्त करताना दिसतात. काळ मात्र बदलत असतो, तो ना कोणासाठी थांबतो ना, पुन्हा तोच काळ परत देतो. बदलत्या परिस्थितीशी प्रत्येकाचं युद्ध सुरूच असल्यानं स्थिरावलेल्या मनालाही बदलाची ओढ काय असल्याचे दिसते. तो बदल मात्र इतिहासाच्या पाऊलखुणा पुसट करायला लागतो. ऐतिहासिक वास्तू मागे ठेवून माणसाला पुढे घेऊन जातो. मग उरतात त्या फक्त आठवणी अन् कागदावर मांडलेली वंशावळ. मात्र शौर्यगाथा त्याच असतात. या शौर्यगाथाच त्या गावची ओळख असते. अगदी तीन एक हजार लोकवस्तीचे निफाड तालुक्यातील लासलगावजवळच्या कोटमगावची अशीच कथा आहे. कोटमगाव अज्ञात वाटतं पण त्याच्या अज्ञातपैलूंमध्ये अनेक गुपितं दडली आहेत याचा अनुभव गावाची भटकंती करताना येतो अन् गावाने पाहिलेल्या शौर्याचे वैभवही डोळ्यासमोर उभे राहते.
नाशिक-निफाड हे अंतर साधारण ३५ किलोमीटर आहे. निफाडपासून लासलगाव पंधरा किलोमीटर व तेथून कोटमगाव अगदी दोन किलोमीटरवर. लासलगावातून डाव्या हाताला लासलगाव कृषी उत्त्पन्न बाजार समितीकडे जाणाऱ्या रस्त्याने आत गेल्यावर रेल्वेपूल लागतो. रेल्वेपूल ओलांडला की, कोटमगाव आपले स्वागत करताना दिसते. समोरच देवराम मंदिरासमोरील पारावर बसलेली ज्येष्ठ मंडळी गावगप्पा मारताना दिसतात. कोटमगाव म्हणजे काय हे कोड त्यांनाही उलगडलेलं नाही, असे ते सांगतात. जेव्हापासून आठवतं तेव्हापासून अन् आजोबा, पंजोबाही कोटमगावच म्हणायचे असं ते ठासून सांगतात. मात्र हे सांगताना गावात बरेच लहान मोठे वाडे होते, हे सांगायला ते विसरत नाहीत. गाव वेशीने सजलेले. या गावाला कोट अन् दोन बुरूजही असल्याचे ज्येष्ठ मंडळी सांगतात. वेशीला लाकडी दरवाजाचा आधार हा गावालाही आधार होता, मात्र काळ बदलला अन् वेशींनी देह ठेवला. मात्र स्मृतीपल्याड गेलेल्या या वेशी गावातील श्रीमंतीचा अन् सरदारांच्या शौर्याचा इतिहास सांगतात.
देवराम मंदिरासमोरून डाव्या हाताला गेलं की, एका लहानशा टेकडीवर गढीसारखे वैभव असलेला वाडा नजरेत भरतो. वाडा म्हणून असलेले त्याचे वैभव आता उरलले नाही; मात्र या गढीवर अकरा-अकरा खणाचे दोन वाडे समोरासमोर उभे होते. या वाड्याला सोमवंशींचा वाडा म्हटले जाते. सोमवंशी वाडा ३५० वर्षे जुना आहे. त्याची कलाकुसर ही चांदवडच्या रंगमहालाशी साम्य दाखविते. रंगमहालाचे काष्टशिल्पाचे काम ज्या कारागिरांनी केले त्याच कारागिरांनी सोमवंशी वाड्याचेही काम केल्याचे विलासराव यादवराव सोमवंशी आनंदाने सांगतात. या वाड्याभवती कोट होता. आता त्या कोटाचे फक्त अवशेष राहिले आहेत. कालांतराने होणारे सर्व बदल या वाड्यात झालेले पहायला मिळतात. शिवकाळात सरनौबत सरदार सोमवंशी नाशिक परिसरात आले. त्यांना कोटमगाव व मोहाडी येथील जहागिरी मिळाली होती. सरदार सोमवंशी लढवय्ये होते. ते मूळचे हस्त‌िनापूरचे. त्यांचा प्रवास दिल्लीतून सुरू झाला. त्यांना पुण्यातील घोडनदीजवळची जहागिरी मिळाली. त्यानंतर कोटमगाव, मोहाडी जहागिरी मिळाल्याच्या नोंदी भाटांकडील दप्तरातून मिळतात. या टेकडीवरील वाड्याला दगडी प्रवेशद्वार होते. अकरा-अकरा खणी असे दोन वाडे समोरासमोर व मध्ये चौक अशी या वाड्याची रचना होती. मात्र आता यातील एक वाडाच शिल्लक आहे. त्याचेही दोन मजले आता नाहीत. मात्र वाड्यावरील सुंदर काष्टशिल्प व अकरा खण अजूनही वाड्याचे वैभव दाखवितात. कोटमगावातील विलासराव यादवराव सोमवंशी यांचे आजोबा आनंदराव व्यंकटराव सोमवंशी हे मोहाडीतून दत्तक आले होते. त्यावेळी त्यांचे नाव शहाजीराव भगवंतराव सोमवंशी असे होते. याबाबतचे १९२१ चे मोडीतील दस्त त्यांच्याकडे उपलब्ध आहेत. सोमवंशींचा नाशिकच्या सरकारवाड्याजवळही सोमवंशी वाडा होता, असे विलासराव सोमवंशी सांगतात. वाड्यातील आड अन् तटबंदीच्या आठवणी घेऊन ही गढी उतरायची अन् उजव्या हाताच्या मार्गाने पुढे गेल्यावर मारूती व रोकडेश्वराच्या मंदिरात आपण पोहचतो. लाकडी बांधणीतील दीडशे वर्षे जुन्या या मंदिराचे वरचे दोन मजले आता शिल्लक नाहीत; मात्र मंदिराचा जुना बाज कायम रहावा म्हणून कोटमगावच्या ग्रामस्थांनी या मंदिरावर पत्र्याचा मोठा डोम उभारून मंदिर जपले आहे. या मंदिराबाबत अनेक अख्यायिका सांगितल्या जातात. रोकडेश्वर-हनुमान मंदिर थोडे मागे करावे म्हणून हलविण्याचा प्रयत्न करण्यात आला; मात्र ते न हलल्याने मूळ मंदिर संरक्षित करण्याचा निर्णय घेण्यात आला. रोकडेश्वर मंदिरातील हनुमानाच्या मूर्ती खाली देवीची मूर्ती असल्याची अख्यायिका सांगितली जाते, असे भागीरथ शिरसाठ सांगतात. मंदिरातील रोकडेश्वर व हनुमानाची मूर्ती पाहण्यासारखी आहे. येथेच विठ्ठल-रूक्मिणी मंदिरही आहे. गावात जुन्या बांधणीची अनेक घरे आहेत. मात्र शेतीमुळे मळ्यात राहायला जाण्याच्या पद्धतीमुळे ही घरे ओस पडली आहेत. ग्रामदैवत असलेल्या रोकडेश्वराचे मंदिर पाहून उजव्या हाताने पुढे गेल्यावर स्वस्त धान्याचे दुकान म्हणून वापरात असलेली सुंदर माडी पहायला मिळते. तेथून पुढे वीराची शिळा अन् त्यावरील वीर पाहून गावचे श्रद्धास्थान असलेल्या काशी विश्वेश्वर महादेव मंदिर पहाता येते. हे मंदिर पूर्णपणे दगडी बांधणीचे होते. मंदिराचा कळस कालांतराने कोसळल्याने नव्याने फक्त कळसाची बांधणी करण्यात आली; मात्र मंदिर तसेच आहे. पांढऱ्या रंगाने न्हावून निघालेले विश्वेश्वर महादेव मंदिरावरील नक्षीकाम व परिसर वेगळा वाटतो. मंदिरासमोरील नंदीच्या खाली तळघर होते ते आता बंद करण्यात आले आहे. ग्रामदैवताची यात्रा अन् सप्ताहाचे कार्यक्रम नित्यनियमाने होतात, असे ग्रामस्थ सांगतात.
‌महादेव मंदिराचे वैभव अनुभवून मंदिरासमोरच आपले दोन्ही बाहू पसरवून उभा असलेला ब्राह्मणवाडा आपल्याला साद घालतो. ब्राह्मणवाडाही तीनशे-साडेतीनशे वर्षांचा इतिहास बाळगून आहे. या वाड्याची बांधणी व वाड्यावरील काष्टशिल्प काम चांदवडच्या रंगमहालाशी साम्य दाखविते. यामागील कोडे ब्राह्मणवाड्यातील जितेंद्र अशोक कुलकर्णी उलगडतात. ‘कोटमगाव चांदवड संस्थानचाच एक भाग होते. येथील सरदार होळकरांशी संबंधित होते. होळकरांचा निफाड परगण्याचा कारभार कोटमगावातून चाले. यासाठीची जबाबदारी त्यांनी कुलकर्णींकडे सोपविली होती. यासाठी हा वाडाही त्यांनीच बांधला. येथे न्यायनिवाड्याचे काम चालत असे त्यासाठी मोठ्या वाड्याची गरज असेल म्हणून हा बांधला गेला असावा. ब्राह्मणवाड्यात कोर्टाची इमारत व मोठा दिवाणखानाही होता. तीन मजली वाड्यात तळघर अन् भुयारही होते. कालांतराने वाड्याची पडझड झाली, मात्र आठवणी ताज्या आहेत,’ असे कुलकर्णी सांगतात.
कोटमगाव आणखी एका सरदाराचे शौर्य सांगते ते म्हणजे पवार घराणे. पवारांचाही वाडा गावात होता. येवल्यातील सावरगावातील पवारांचे पूर्वज धार येथून आले. मध्य प्रदेशातील देवास येथील थोरल्या पातीचे तुकोजी पवार (१७८९ ते १८२७) यांच्या घराण्याची जहागिरी लासलगावजवळील कोटमगाव ही होती. त्या जहागिरीची व्यवस्था धारचे गोविंदराव पवार पाहत होते. सुमारे दोनशे वर्षांपूर्वी सावरगावचे ग्रामस्थ येथील मुस्लिम प्रशासकाच्या छळाने हैराण झाले होते. सावरगावकरांनी आपले गाऱ्हाणे कोटमगाव येथील गोविंदराव पवारांपुढे मांडले. गोविंदरावांनी सावरगावातील जुलमी शासकाची हकालपट्टी करीत सावरगावचा कारभार स्वत:च्या हातात घेतला. तेव्हापासून पवार घराणे सावरगाव येथे स्थायिक झाले. त्याच घराण्यातील मारोतराव पवार यांनी १९८५ ते १९९५ पर्यंत दहा वर्षे विधानसभेत येवला मतदारसंघाचे प्रतिनिधीत्व केले, असे इतिहास अभ्यासक नारायण क्षीरसागर सांगतात.
नाशिकच्या अनेक वाड्यांवरील चित्रांचा इतिहासही कोटमगाव उलगडते. नाशिकच्या अनेक वाड्यांवर अनोखी चित्रे पहायला मिळतात. रंगमहालावरील चित्रे नाशिकच्या चित्रकारांनीही काढल्याचे कोटमगाव सांगते. तर नाशिकच्या चित्रकारांनी राज्याबाहेरही आपली ओळख निर्माण केली होती. कोटमगावचे चित्रकार बापू दिंडोरीकर-दंडगव्हाण हे मल्हारराव होळकरांबरोबर इंदूरला गेले होते. त्यांच्या कलेमुळे होळकरांनी त्यांना मानपान दिला होता. त्यामुळे इंदूरमध्येही दिंडोरकराचा सोनारवाडा होता. दिंडोरकरांनी मल्हाररावांचे काढलेले चित्र अजूनही पुण्यातील चित्रकार वाईकरांच्या संग्रहात असल्याचे कोटमगावातील सुनील दिंडोरकर सांगतात. ब्राह्मणवाडा पाहून मांगीरबाबाच्या व अनोख्या मुखवट्यांच्या दर्शनासाठी राजवाड्याचा रस्ता पकडायचा. रस्त्यालगत उभ्या असलेल्या दगडी बांधणीच्या दोन-तीन समाधी आपल्याला दिशा दाखवितायेत असे वाटायला लागते.
कोटमगावात चैत्र पोर्णिमेला एक अनोखा जल्लोष गावाला एकत्र करायचा. हा उत्सव म्हणजे बोहाडे. मात्र गेल्या १० वर्षांपासून सोंगाचा हा खेळ बंद झाल्याने कोटमगावची शानच गेल्यासारखी वाटते आहे. अजूनी अनेक सोंग राजवाड्यातील मांगीरबाबाच्या मंदिरात ठेवलेली पहायला मिळतात. अनेक सोंग अजूनही त्या-त्या सोंगाच्या पात्रांनी आपल्या घरात जपली आहेत. कोटमगावचे आणखी एक वेगळेपण म्हणजे बोहाड्यासाठी लागणारी सोंगांचे मुखवटे बनविणारा कलाकार त्र्यंबक खैरनार याच गावचे. त्यांच्या मृत्यूनंतर गावात मुखवटे बनविणे बंद झाल्याचे विष्णू कदम सांगतात. मात्र त्र्यंबक खैरनार यांच्या आठवणींचा वारसा मुखवट्यांच्या माध्यमातून ग्रामस्थांनी जपला आहे, एवढाच काय तो ओलावा मनाला सुखावून जातो.
मांगीराबाबांचे मंदिरही अनोखे आहे. मंदिरात मांगीरबाबांची शिळा आहे. साधारण प्रत्येक गावात मांगीरबाबा पहायला मिळतो. मांगीरबाबांना मांग वीर असेही म्हटले जाते. पूर्वी समाजाच्या उत्कर्षासाठी लढलेल्या योद्धांच्या स्मृतीनिमित्त गावात मांग वीराची चीरा उभारली जात असे. त्यालाच मांगीरबाबा असे म्हटले गेले, असे खैरनार व कदम सांगतात.
कोटमगाव हे नाव गावाला कशावरून पडले हे सापडत नसले तरी या मातीत होळकर, सोमवंशी व पवारांचे घराणे रूजले अन् त्यावेळच्या समाजव्यवस्थेला आवश्यक ते योगदान या पिढ्यांनी दिले. त्यांचा वारसा त्यांचा इतिहास म्हणून पुढे नेण्याचे काम कोटमगाव करीत आहे. बोहाडे बनविणारा कलाकार व राजामहाराजांचे चित्र रेखाटणारा चित्रकार आता नसले तरी कोटमगाव त्यांच्या आठवणींनी संपन्न झाल्याचा अनुभव गावात घेता येतो. म्हणूनच कोटमगावची सफर करायला हवी!