मराठेशाहीतील दक्षिण लावण्यवती धुरंधर राजकारणी ग्वाल्हेर ची महाराणी बायजाबाई शिंदे भाग 21

मराठेशाहीतील दक्षिण लावण्यवती धुरंधर राजकारणी ग्वाल्हेर ची महाराणी बायजाबाई शिंदे

भाग 21

महाराणी बायजाबाईसाहेब शिंदे ह्यांचे चरित्र,

लेखक :- दत्तात्रय बळवंत पारसनीस

दौलतराव शिंदे ह्यांची कारकीर्द.--------------------------------6

दौलतराव शिंदे ह्यांनी माळव्यांत गेल्यानंतर उज्जनी वगैरे प्रांत होळकराच्या ताब्यांतून परत घेऊन, उज्जनी येथे आपली राजधानी केली. उज्जनी येथे यशवंतराव होळकरांनीं लूटमार करून शिंद्यांच्या ३ प्रजेस फार त्रास दिला होता. त्याबद्दल त्यांचा सूड घेण्याकरितां दौलत२४ राव शिंदे ह्यांचे कारभारी सर्जेराव घाटगे ह्यांनी इंदुरावर चाल केली; ३ व इंदूर गांव लुटून उध्वस्त केला. अशा रीतीने आपसाआपसामध्ये * कलह चालले. इकडे पुणे दरबारची स्थिति अत्यंत शोचनीय होत 5 चालली. बाजीराव पेशवे ह्यांनी यशवंतराव होळकरांचा बंधु विठोजी ॐ ह्यास हत्तीच्या पायीं देऊन ठार मारल्यामुळे ते संतप्त होऊन पुण्यावर १ मराठ्यांनी आपली पूर्वीची युद्धपद्धति सोडून पाश्चिमात्य पद्धति स्वीकारली ३ ह्मणूनच त्यांचा नाश झाला, असे उद्गार मोठमोठ्या युरोपियन मुत्सद्यांनीही ३ काढिले आहेत. सर फिलिफ फ्रान्सिस ह्यांनी पार्लमेंटमध्ये बोलतांना एकदा असे उद्गार काढिले कीं:-

• * Sir, the danger you allude to, in the progress the Marathas 33 Ở are making in the art of casting cannon, in the use and practice

of artillery, and in the discipline of their armies is imaginary. The Marathas can never be formidable to us in the field on the principles of an European army. They are pursuing * Scheme in which they can never succeed, and by doing so they detach themselves from their own plan of warfare, on alone, if they acted wisely, they would place dependence. प्रसिद्ध सेनानी डयूक ऑफ वेलिंग्टन ह्यांचेही असेच मत होते ८. १r Cu2. 280*6.. २. । .... in plan of warfare, on which

३ चालून गेले. त्यामुळे बाजीराव पेशवे हे भयभीत होऊन इंग्रजांकडे पळून गेले, व त्यांनी वसई मुक्कामीं ता. ३१ दिसेंबर इ. स. १८०२ रोजी इंग्रजांशी तह करून त्यांचे सख्य संपादन केले. वसईचा तह हा इतिहासांत प्रसिद्ध आहे. हाच तह परकीय सत्तेचा मराठ्यांच्या दरबारांत पूर्ण प्रवेश होण्यास कारण झाला. वसईचा तह हा मराठ्यांचे स्वातंत्र्य नष्ट करणारा असल्यामुळे तो दौलतराव शिंदे, रघुजी भोंसले व यशवंतराव होळकर ह्यांस रुचला नाहीं. त्यामुळे ते त्या तहाप्रमाणे बाजीरावांस सामील होऊन इंग्रजांशीं सख्य करण्यास मान्य होईनात. तेव्हा त्यांची सत्ता कमी करावी ह्या उद्देशाने त्यांचे व इंग्रजांचे युद्ध सुरू झाले. ह्या युद्धामध्ये मराठ्यांचे सैन्य ५०००० घोडेस्वार व ३०००० पायदळ व गोलंदाज मिळून एकंदर एक लक्ष होते. इंग्रजांचे सैन्य एकंदर ५०००० असून त्यावर त्यांचे प्रसिद्ध सेनापति जनरल वेलस्ली व लॉर्ड लेक हे होते. त्यांच्या व मराठ्यांच्या चकमकी सुरू झाल्या. त्यांत लासवारी, दिल्ली, आसई, अल्लीगड, वगैरे ठिकाणी फार तुमुल युद्धे झाली; व उभयपक्षांचे अद्वितीय शौर्य व्यक्त झाले. ता० २ दिसेंबर इ. स. १८०३ ० । रोजी, लासवारी येथील लढाईचा वृत्तांत लिहितांना, लॉर्ड लेक ह्यांनीं/-८० शिंद्यांच्या पक्षाकडील सैन्याची व तोफखान्याची फार फार प्रशंसा केली आहे. त्यांत त्यांनी शेवटी असेही झटले आहे की, “प्रतिपक्षाचे सैनिक लोक केवळ राक्षसाप्रमाणे ह्मणा, किंवा योध्याप्रमाणे ह्मणा, पण फार निकराने लढले; व त्यांच्याशी आह्मीं अतिशय प्रबल व अजिंक्य शत्रू समजून लढाई केली; ह्मणूनच आह्मांस यश आलें. तशा रीतीने आह्मी लढलों नसतो, तर खचित आमचा पराजय झाला असता !?? ह्याप्रमाणे मराठी सैन्याने आपलें शौर्य गाजविले. परंतु प्रतिपक्षाच्या गनिमी । काव्याने त्यांस यश येऊ दिले नाहीं. जनरल वेलस्ली ह्यांच्या आसई येथील 4 ३३४ । युद्धामध्ये देखील मराठ्यांनी आपला असाच पराक्रम दाखविला. परंतु त्याचा उपयोग झाला नाही. तेव्हां अखेर, ता० ३० दिसेंबर इ. स. १८०३ रोजी, सुर्जीअंजनगांव येथे, दौलतराव शिंदे ह्यांचे वकील विठ्ठल महादेव, मुनशी कवलनयन, यशवंतराव घोरपडे आणि नारो हरी ह्यांनी जनरल आर्थर वेलस्ली ह्यांच्याशी तह ठरविला. ह्या तहाने शिंद्यांच्या ताब्यांतील बराच प्रांत इंग्रजांकडे गेला; व त्यांचे पुष्कळ स्वातंत्र्य नष्ट झाले.