महाराणी येसूबाई भोसले (भाग क्रमांक:- २)

 

महाराणी येसूबाई भोसले (भाग क्रमांक:- २)

छत्रपती संभाजीराजेंची कैद व महाराणी येसूबाई:-

इ.स. १६८९ मध्ये छत्रपती संभाजी महाराज मुघलांच्या कैदेत सापडले. रोज संभाजी महाराज यांच्यावर होणाऱ्या अत्याचाराच्या बातम्या येसूबाई यांना येत होत्या. त्यांनी स्वतःला सांभाळत स्वराज्य रक्षणावर लक्ष दिले. मराठ्यांचे मनोधैर्य खचू नये याची त्यांनी काळजी घेतली.

अखेर ११ मार्च १६८९ रोजी औरंगजेबाने संभाजी महाराजांना अत्यंत क्रूरपणे ठार मारले. महाराजांच्या हत्येनंतर न खचता महाराणी येसूबाई खंबीरपणे उभ्या राहिल्या. आपल्या पतीच्या मृत्यूचे दुःख बाजूला ठेऊन त्यांनी स्वराज्याची विसकटलेली घडी सरळ करायला सुरुवात केली. महाराणी येसूबाई यांच्या कर्तृत्वाला त्यागाला इथेच सुरुवात झाली.

महाराणी येसूबाईंचे चातुर्य व निर्णय:-

येसूबाई यांचे यांच्या मनाचा मोठेपणा आणि चातुर्यामुळे संभाजी महाराज गेल्यानंतर सुद्धा स्वराज्य नांदत राहिले. नियमाप्रमाणे छत्रपती संभाजी महाराजांच्या मृत्यूनंतर त्यांचा मुलगा शाहूराजे राज्यावर बसावयास हवे होते. परंतु शाहू महाराज लहान होते. महाराणी येसूबाई यांनी आग्रह केला असता तर छोट्या शाहूराजेंना राज्याभिषेकही झाला असता. पण तत्कालीन परिस्थिती पाहता त्यांच्या लक्षात आले की स्वराज्य टिकवायचे असेल तर मुलाच्या प्रेमापेक्षा कर्तव्याला जास्त महत्व दिले पाहिजे. त्यांनी पुत्रप्रेम बाजूला सारून आपल्या पुत्रसमान दीर राजाराम महाराज यांना गादीवर बसवले व स्वतः त्यांच्या वतीने काम करण्यास सुरुवात केली. त्यांच्या या स्वार्थत्यागामुळे सर्व मराठा सरकार एकत्र राहिले.

महाराणी येसूबाई यांचा त्याग इथेच संपत नाही. उलट तो त्याग इथे सुरू होतो. त्यांच्या असीम त्यागाचे दुसरे उदाहरण तर इतिहासात अजरामर असेच म्हणावे लागेल. छत्रपती संभाजी महाराजांना ठार मारल्यावर औरंगजेबाच्या आशा पुन्हा पल्लवित झाल्या. त्याने स्वराज्याचा घास घेण्यासाठी झुल्फिकारखानला रायगडाला वेढा देण्यास पाठविले. पण स्वराज्याचा धनी त्या वेढ्यात अडकून पडला असता तर सैन्याला एकत्र आणणार कोण हा प्रश्न होता. तसेच बाहेर मोकाट असलेल्या औरंगजेबाच्या सैन्याने चहूबाजुनी आक्रमण करून स्वराज्याचे लचके तोडले असते. आणि राजाच बंदीवान असल्याने राज्यकारभार हाकणे हे अवघड झाले असते.

येसूबाईंची त्यावर उपाय काढला. त्यांनी राजाराम महाराजांना सुचवले की त्यांनी रायगडच्या वेढ्यातून बाहेर पडून जिंजीच्या किल्यात तळ ठोकावा व रायगड वेढ्यात अडकल्याने संपूर्ण राजधानीच जिंजीला हलवावी. स्वराज्याचा खजिना मुघलांच्या हाती पडता कामा नये अशी सोय करावी, असे केल्याने रायगडाचे महत्व कमी होऊन या वेढ्यातून औरंगजेबाला फारसे काही गवसणार नाही आणि स्वराज्याचा कारभार व्यवस्थित हाकता येईल. म्हणजे स्वराज्य राखण्यासाठी त्या स्वतःला तोफेच्या तोंडी द्यायला तयार होत्या. कल्पना बिनतोड होती पण आपल्या मातेसमान वहिनीला आणि छोट्या शाहूला वेढ्यात एकटे सोडून निघून जाणे हे राजाराम महाराजांना पटत नव्हते. पण येसूबाईंनी “राजाने नात्यांपेक्षा कर्तव्याला जास्त महत्व दिले पाहिजे” हे त्यांना पटवून दिले. अखेर जड अंत:करणाने राजाराम महाराजांनी रायगड सोडला आणि येसूबाईंच्या सत्वपरिक्षेला सुरुवात झाली.

महाराणी येसूबाई आणि युवराज शाहूराजेंची कैद:-

राजाराम महाराज रायगडावरून यशस्वीपणे निसटल्यावर येसूबाईंनी आठ महिने रायगड झुंजवला. राजाराम महाराज सुद्धा जिंजी किल्ल्यात अडकल्याने मदतीची आशा धूसर होती. खूप प्रयत्न करूनही गड ताब्यात येत नाही असे पाहून औरंगजेबाने कपट करत रायगड ताब्यात घेतला व महाराणी येसूबाईंना शाहूराजेंसहित अटक केली. येसूबाईंना शिवरायांची शिकवणच होती की प्रसंगी गड किल्ले शत्रूला द्यावेत पण स्वराज्य राखावे. दिलेले किल्ले लढून परत मिळवता येतात पण गेलेले स्वराज्य परत मिळवता येत नाही. शत्रूने बंदी बनवले तरी सुटता येते हा इतिहासही शिवरायांनी घडवून येसूबाईंसमोर आदर्शासारखा ठेवला होता. पण दुर्दैवाने येसूबाईना त्यांच्यासारख्या युक्तीने स्वतःची सुटका करून घेता आली नाही.

२९ वर्षाचा वनवास आणि सुटका:-

प्रभू रामचंद्रना किंवा पांडवांना चौदा वर्षेच वनवास होता. त्या वनवासातही ते स्वतंत्रपणे श्वास घेऊ शकत होते पण येसूबाईंना एकोणतीस वर्षे पारतंत्र्याच्या वनवासात घालवावी लागली. तसेच शाहूंराजाना आपली उमेदीची वर्षे स्वराज्यासाठी कैदेत व्यतीत करावी लागली. खरोखरच त्या दोघांच्या स्वराज्यनिष्ठेला तोड नाही.

एकोणतीस वर्षांपैकी सतरा वर्षे महाराष्ट्रात औरंगजेबाच्या छावणीत नजरकैदेत त्यांना रहावे लागले. जिथे छावणीचा तळ पडेल तिथे त्या दुर्दैवी मायलेकरांची फरपट होई. स्वराज्यात राहूनही त्यांना स्वातंत्र्य उपभोगणे नशिबात नव्हते. औरंगजेबाच्या मृत्यूनंतर त्या दोघांची रवानगी दिल्लीला करण्यात आली आणि त्यानंतरची बारा वर्षे परमुलाखत वनवास सहन करावा लागला.

आजूबाजूला परधर्मीय पुरुष माणसे, संपूर्ण वातावरण परकीय, खाणे पिणे, रीतिरिवाज, पोशाख सारे, सारेच अनाकलनीय आणि अबोध असताना त्या प्राप्त परिस्थितीशी कशाकाय सामो-या गेल्या असतील? मुस्लिम धर्म स्वीकारण्यासाठी छत्रपती संभाजी महाराजांवर जुलूम करणारा औरंगजेब, महाराणी येसूबाईंशी कसा वागला असेल? त्याच्या क्रूर वृत्तीशी त्यांनी कसा सामना केला असेल? धर्मांतराच्या आणि अब्रूच्या भीतीच्या सावटात त्या एकोणतीस वर्षे कशा राहिल्या असतील? आपला धर्म आणि अब्रू त्यांनी कशी सांभाळून ठेवली असेल? या इतक्या वर्षात त्यांचे मानसिक संतुलन ढळले कसे नसेल? आठ वर्षाच्या शाहू महाराजांसोबत एवढी वर्षे कैदेत काढणाऱ्या येसूबाई यांना इतिहासाने कायम दुर्लक्षित केले.

सुटका:-

१७०७ मध्ये स्वराज्यात दुफळी माजवण्यासाठी शाहू महाराज यांना सोडण्यात आले. पण त्यांनी मुघलांविरुद्ध लढाई उभारू नये यासाठी येसूबाई यांना कैदेतच ठेवण्यात आले.

औरंगजेबाच्या मृत्यूनंतर दिल्ली दरबारात झगडे सुरू झाले होते. बादशाह फरूख सियर आणि त्याला गादीवर आणणारे सय्यद बंधू यांच्यात वितुष्ट आले. सय्यदांचा नाश करण्यासाठी बादशाहच्या खटपटी सुरू झाल्या. आत्मरक्षणार्थ सय्यदबंधूंना मित्र शोधावे लागले. मराठ्यांशी मैत्री करणे त्यांना भाग होते. मराठ्यांशी तह करणात आला आणि त्यात छत्रपतींचे स्वराज्य बिनशर्त शाहू महाराजांना देण्याचे ठरले. शिवाय दख्खनच्या सहा सुभ्यांचा चौथई आणि सरदेशमुखी हे हक्कही मान्य करण्यात आले. मोबदला म्हणून शाहू महाराजांनी पंधरा हजार फौजेनीशी दख्खनच्या सुभेदारास मदत करावी आणि मुलखाची आबादी राखावी, या अटी करारनाम्यात ठरल्या या करारनामयावर बादशाहकडून शिक्कामोर्तब व्हायचे होते. बाळाजी विश्वनाथ सय्यद बंधुच्या सहयास दिल्लीस गेले. दिल्लीत सतांत्तर झाले. फरुख सियरची इतिश्री होऊन महमूदशाह गादीवर आला.

१७१९च्या मार्च महिन्यात सनदांवर नव्याने बादशाहचे शिक्कामोर्तब होऊन बाळाजी पेशवे, महाराणी येसूबाई व इतर मराठी सैनिक यांची सुटका करवून साताऱ्यास येऊन छत्रपती शाहू महाराज यांस भेटले.आणि मायलेकांनी एकोणतीस वर्षांनतर स्वराज्यात मोकळा श्वास घेतला. महाराणी येसूबाई यांच्या सुटकेनंतरचा काळ सुखाचा गेला. छत्रपती शाहू महाराज यांनी त्यांचा सांभाळ अत्यंत आदराने केला. त्या काही न्यायनिवाडा सुद्धा करत असत. राजकारणातून त्यांनी निवृत्ती घेतली होती परंतु शाहू महाराज यांना सल्ला देत असत. मराठा साम्राज्याच्या सीमा नर्मदेपार जाताना त्यांनी पाहिल्या. मराठा साम्राज्य वाढताना पाहून आपल्या त्यागाचे फळ मिळाल्याचे त्यांना नक्कीच वाटले असणार.

संदर्भ :- महाराणी येसूबाई (डॉ. मीना मिराशी)

थोरले शाहू महाराज (र. वि. हेरवाडकर)

स्वराज्यरक्षक संभाजी (मालिका)