रामचंद्र

 

रामचंद्र, 

 पोस्तसांभार :शंतनू जाधव 

 

त्यांनी राजधानी देवगिरीमध्ये सत्तापालट केल्यानंतर त्यांच्या चुलत भाऊ अम्मान यांच्या कडून सिंहासन ताब्यात घेतले. त्यांनी आपल्या हिंदू शेजारी जसे परमार, वाघेला, होयसला आणि काकतीयांशी लढून आपले राज्य वाढवले.

रामचंद्र हे चक्रवर्ती कृष्णदेव महाराज यांचे पुत्र होते. 1260 च्या सुमारास चक्रवर्ती कृष्णदेव महाराज यांच्या मृत्यूच्या वेळी, रामचंद्र बहुधा लहान होते, म्हणूनच त्यांचे काका (कृष्णदेव यांचे भाऊ) महादेव सिंहासनावर बसले. 1270 च्या सुमारास महादेव यांचे पुत्र अम्मान हे पुढील राजे झाले, तेव्हा रामचंद्र यांनी सिंहासनावर दावा केला. बहुतांश महत्त्वाचे अधिकारी आणि सेनापती रामचंद्रांना योग्य वारस म्हणून पाहत असत. हे यावरून स्पष्ट होते की दरबारी हेमाद्रीपंत आणि तुकोजीराव, जे महादेव यांचे निष्ठावान होते, त्यांनी अम्मान सोडले आणि रामचंद्रांना पाठिंबा देण्यास सुरुवात केली.

1271 च्या उत्तरार्धात कधीतरी, रामचंद्रांनी त्यांच्या चुलत भाऊ अम्मान यांच्या कडून सिंहासन ताब्यात घेतले. रामचंद्रांचा एक शिलालेख या विद्रोहाची पुढील माहिती देते: रामचंद्र आणि त्यांचे अनुयायी स्वतःला अभिनेत्याचा वेष लावून देवगिरी किल्ल्यात दाखल झाले. करमणूक-प्रेमी अम्मान यांच्या समोर कामगिरी दरम्यान, त्यांनी अचानक राजा आणि त्याच्या समर्थकांना पकडले.

या लेखाला भानुविलास (एक महानुभाचा मजकूर) आणि परशुराम-व्यास यांच्या नागदेव-चरिता सारख्या साहित्यिक ग्रंथांनी देखील समर्थन दिले आहे. महानुभाव ग्रंथांनुसार रामचंद्रांनी अम्मान यांना अंध केले. नागदेव-चरिता सांगते की रामचंद्रांनी अम्मान यांचा वध केला आणि रामचंद्रांचा मुसलमानांविरुद्ध अंतिम पराभव हा या पापाचा परिणाम होता. या दाव्याची सत्यता संशयास्पद आहे, कारण इतर ग्रंथांमध्ये केवळ अंधत्वाचा उल्लेख आहे, हत्येचा नाही.

मालवाचे परमार राज्य महाराष्ट्र राज्याच्या उत्तरेस स्थित होते. 1270 च्या दशकापर्यंत, परमार शक्ती बरीच कमकुवत झाली होती, आणि त्यांचे राज्य राजा अर्जुनवर्मन II आणि त्याचे मंत्री यांच्यामध्ये विभागले गेले होते. या परिस्थितीचा फायदा घेत रामचंद्रांनी 1270 च्या दशकात परमार राज्यावर आक्रमण केले आणि परमार सैन्याला सहज पराभूत केले.

रामचंद्रांच्या 1271 पैठण शिलालेखाने त्यांच्या मालवाच्या विजयाचे संकेत दिले आणि 1276 उदरी शिलालेखाने त्यांचे वर्णन "अर्जुनाच्या सडणाऱ्या हत्तींच्या नाशात सिंह" असे केले. मालवा आक्रमण त्यांच्या सिंहासनावर चढण्याचा एक मार्ग असू शकतो.

परमारांविरुद्धच्या उत्तर मोहिमेदरम्यान, रामचंद्र हे त्यांच्या उत्तर-पश्चिम शेजारी, गुर्जर्याच्या वाघेलांशी झालेल्या चकमकींमध्ये सहभागी असल्याचे दिसून येते. दोन्ही राजवंशांचे शिलालेख विजयाचा दावा करतात, त्यामुळे हा संघर्ष अनिर्णितपणे संपलेला दिसतो. रामचंद्रांच्या ठाणे ताम्रपट शिलालेखात म्हटले आहे की मराठ्यांनी युद्ध जिंकले, तर सारंगदेवाच्या सिंट्रा ताम्रपट शिलालेखाने दावा केला की वाघेला या संघर्षात विजयी झाले.

रामचंद्रांचे काका महादेवांच्या कारकिर्दीत मराठ्यांना त्यांच्या दक्षिणेकडील शेजारी, होयसला यांच्याविरुद्ध पराभवाला सामोरे जावे लागले होते. या पराभवाचा बदला घेण्यासाठी रामचंद्रांनी होयसलांविरुद्ध युद्ध करण्याचे ठरवले. त्यांनी या मोहिमेसाठी 2 ते 3 वर्षे तयारी केली. या मोहिमेचे नेतृत्व अनुभवी सेनापती जसे तुकोजीराव, जगदेव, निर्गुंडाचे सरदार येसाजीराव आणि त्यांचे पुत्र हरपालराव (रामचंद्र यांचे जावई) यांनी केले. त्यांच्या सैन्याला सरदार राणोजी आणि उमाजी आणि दादोजी या मंत्र्यांच्या नेतृत्वाखालील दुसऱ्या सैन्याने पाठिंबा दिला.

1275 च्या सुमारास तुकोजीराव यांच्या नेतृत्वाखालील मराठी सैन्याने होयसला प्रदेशावर आक्रमण केले. जेव्हा द्वारसमुद्राजवळील बेलावाडीत तुकोजीरावांनी तळ ठोकला, तेव्हा होयसला राजा नरसिंह तृतीयाने अंका आणि मैदेवा यांच्या नेतृत्वाखाली एक फौज पाठवली. तुकोजीराव यांनी जानेवारी 1276 मध्ये या होयसला सैन्याचा पराभव केला.

दरम्यान, सरदार राणोजी यांच्या नेतृत्वाखालील मराठी सैन्याने होयसला प्रदेशातील दोरावाडीवर हल्ला केला. मराठ्यांनी लढाई जिंकली, परंतु दादोजी यांना होयसल प्रमुख सिंग्या नायकाने ठार मारले.

तुकोजीराव यांनी होयसलांची राजधानी द्वारसमुद्राला वेढा घातला होता. 25 एप्रिल 1276 रोजी, होयसल सेनापती अनकेया नायक याने मराठ्यांवर निर्णायक हल्ला केला आणि तुकोजीरावांना माघार घेण्यास भाग पाडले गेले.

जरी ते होयसलाची राजधानी जिंकू शकले नाही, तरी तुकोजीराव या आक्रमणातून मोठ्या प्रमाणावर लूट गोळा करण्यात यशस्वी झाले, ज्यात मोठ्या संख्येने हत्ती आणि घोडे होते. पुढील काही वर्षांमध्ये दोन राज्यांमध्ये काही किरकोळ चकमकी झाल्या, परंतु कोणताही मोठा संघर्ष झाला नाही. होयसल राजा नरसिंह त्याचा भाऊ रामनाथ यांच्याविरुद्ध कौटुंबिक कलहात व्यस्त राहिले, तर चक्रवर्ती रामचंद्र महाराज इतर प्रतिस्पर्ध्यांविरुद्ध मोहिमांमध्ये व्यस्त होते.

रामचंद्रांचे काका महादेव यांना त्यांच्या पूर्वेकडील शेजारी काकतीयांविरुद्ध पराभवाचा सामना करावा लागला. काकतीयांवर थेट हल्ला करण्याऐवजी रामचंद्रांनी काकतीय राणी रुद्रमावर नाखूष असलेल्या सरदारांना पाठिंबा दिलेला दिसतो. काकतीय राणीने या राजकीय युक्तीला प्रत्युत्तर दिले, परिणामी काकतीय जनरल विठ्ठल-देव-नायकाने काही सेऊन प्रदेश जिंकले. या जनरलने 1294 मध्ये पूर्वीच्या सेऊन प्रदेशातील रायचूर येथे नवीन तटबंदी बांधली.

रामचंद्रांचा पुरुषोत्तमपुरी शिलालेख सूचित करतो की त्यांनी यादव साम्राज्याचा त्यांच्या ईशान्य सीमेवर विस्तार केला. प्रथम, त्यांनी वज्रकार (बहुधा आधुनिक वैरागड) आणि भंडारा (आधुनिक भंडारा) च्या शासकांना वश केले.

शिलालेख सुचवितो की त्यांनी पुढे कलचुरी राज्याकडे कूच केले आणि पूर्वीची कलचुरी राजधानी त्रिपुरी (जबलपूरजवळील आधुनिक तेवर) ताब्यात घेतली. त्रिपुरीचा आधार म्हणून त्यांनी काशी (वाराणसी) कडे कूच केले, जे दिल्ली सल्तनताने मागील दशकात गहाडवाल्यांकडून ताब्यात घेतले होते. शिलालेखात म्हटले आहे की त्यांनी काशीमध्ये शारंगधरा (विष्णू) देवताला समर्पित मंदिर बांधले. इतिहासकार ए.एस. आल्तेकर यांच्या मते, हे सूचित करते की रामचंद्रांनी किमान 2-3 वर्षे वाराणसीवर कब्जा केला. 1286-1290 च्या दरम्यान हे घडले असावे, जेव्हा दिल्लीचा सुलतान गियास उद दीन बलबनच्या मृत्यूनंतर आणि जलालुद्दीन खलजीच्या स्वर्गारोहणापूर्वी कमकुवत झाले होते. दुसरीकडे, इतिहासकार पी.एम. जोशी शिलालेखात केलेले दावे "पूर्णपणे पोकळ" असल्याचे फेटाळून लावतात.

पुरुषोत्तमपुरी शिलालेख पुढे असा दावा करतो की काशीनंतर रामचंद्र कन्याकुब्जा आणि कैलाश पर्वतावर कूच करत होते. तथापि, अशा विजयांचा कोणताही ऐतिहासिक पुरावा नाही. हे दावे काव्यात्मक अनुच्छेद (काशी - कन्याकुब्जा - कैलाशा) चा परिणाम असल्याचे दिसून येतात आणि वास्तविक ऐतिहासिक घटनांवर आधारित नाहीत.

दरम्यान, कोकणातील खेड आणि संगमेश्वर येथील रामचंद्रांच्या सामंतांनी त्यांच्याविरुद्ध बंड केले. रामचंद्रांच्या मुलाने या बंडाला चिरडले.

1270 च्या दशकापासून रामचंद्रांना तुर्की आक्रमणाचा सामना करावा लागला होता. राजांच्या 1278 शिलालेखाने त्यांना "तुर्कांच्या दडपशाहीपासून पृथ्वीचे रक्षण करण्यासाठी महान डुक्कर (वराह)" म्हटले आहे; त्यानंतरच्या काही शिलालेखांमध्येही असाच दावा केला जातो. पी.एम. जोशी यांनी नमूद केले आहे की, दिल्ली सल्तनतचा अधिकारी झाल्यानंतरही रामचंद्रांनी तुरुकावर मोठ्या विजयाचा दावा केला (किंवा आपल्या अधिकाऱ्यांना दावा करण्यास परवानगी दिली). म्हणून, जोशींनी "थोर डुक्कर" हा दावा फुशारकीचा म्हणून फेटाळून लावला आणि सिद्धांत मांडला की रामचंद्रांनी गोवा आणि चौल दरम्यानच्या किनारपट्टीच्या प्रदेशात "काही मुस्लिम अधिकाऱ्यांना शिक्षा" दिली असावी. 1291 पर्यंत मराठ्यांना मुस्लिम आक्रमणाच्या धोक्याची नक्कीच जाणीव होती, जेव्हा सेऊन दरबारी कवी नरेंद्र यांनी रुक्मिणी-स्वयमवरा म्लेच्छांच्या "पराक्रम आणि निर्दयीपणा" चा उल्लेख केला होता.

1296 मध्ये दिल्ली सल्तनतच्या कारा प्रांताचे राज्यपाल अलाउद्दीन खलजी यांनी देवगिरीवर छापा टाकला. अलाउद्दीनच्या स्वारीच्या वेळी, मराठी सैन्याचा एक मोठा भाग मुकुट राजकुमार शंकरदेवाच्या अधीन होता, राजधानीपासून दूर होता. रामचंद्र बचावासाठी पुरेसे तयार नव्हते, आणि अलाउद्दीनला मोठ्या खंडणीचे आश्वासन देऊन शांतता करारावर सहमत झाले. तथापि, हा करार प्रत्यक्षात येण्यापूर्वीच शंकरदेव मराठी सैन्यासह राजधानीत परतले. अलाउद्दीनने त्यांचा पराभव केला आणि रामचंद्रांला खूप मोठी श्रद्धांजली लावली.

अलाउद्दीनच्या आक्रमणामुळे मराठ्यांनी आपली प्रतिष्ठा गमावली. कमकुवत सेऊन शक्तीचा फायदा घेत, काकतीय शासक प्रतापरुद्रने रामचंद्रांच्या राज्याचा पूर्व भाग जोडला, ज्यात सध्याचे अनंतपूर आणि रायचूर जिल्हे समाविष्ट होते. होयसलाचा शासक बल्लाला तिसरा आणि त्याचा सरदार गंगे सहानी यांनी मागील काही वर्षांत मराठ्यांकडून बनवासी शहरासह होसाळ्यांनी गमावलेले प्रदेश परत मिळवले.

अलाउद्दीन खलजीने मराठ्यांविरूद्ध यशस्वी हल्ला केल्यानंतर 1296 मध्ये काका जलालुद्दीन खलजीकडून दिल्लीचे तख्त हिसकावून घेतले. 1303-1304 नंतर रामचंद्रांनी अलाउद्दीनला श्रद्धांजली पाठवणे बंद केले. 14 व्या शतकातील मुस्लीम इतिहासकार इसामीच्या मते, रामचंद्रांनी अलाउद्दीनला गुप्तपणे कळवले की त्याला सल्तनतविरुद्ध बंड करायचे नाही आणि बंडखोर मराठी गट त्याच्या मुलाद्वारे नियंत्रित केला जात आहे. 1308 मध्ये, अलाउद्दीन खलजीने त्याचा सेनापती मलिक काफूरच्या नेतृत्वाखाली एक सेना रामचंद्रांना वश करण्यासाठी पाठवली. मलिक काफूरच्या सैन्याने मुकुट-राजपुत्राच्या नेतृत्वाखालील मराठी सैन्याचा निर्णायकपणे पराभव केला आणि रामचंद्र यांना दिल्लीला नेले. दिल्लीत, अलाउद्दीनने रामचंद्रांशी सौजन्याने वागवले आणि देवगिरीमध्ये त्यांना वासल म्हणून पुन्हा बसवले. अलाउद्दीनने त्यांला राजा-ए-राजन ("राजांचा राजा") ही पदवी दिली आणि त्यांला वैयक्तिक जहागीर म्हणून नवसारीही दिली.

इसामीच्या मते, रामचंद्रांनी अलाउद्दीनशी लग्नात आपली मुलगी झट्यापाली देखील दिली. या मुलीला वैकल्पिकरित्या विविध ऐतिहासिक ग्रंथांमध्ये छोटाई, झिताई, जेठापाली किंवा क्षेत्रपाली असे संबोधले जाते. इसामी म्हणते की ती अलाउद्दीनचा मुलगा आणि उत्तराधिकारी शिहाब-उद-दीन उमरची आई होती. 14 व्या शतकातील पर्शियन इतिहासकार वसाफ यांनी त्यांच्या ताजियत अल-आमसरमध्ये असेही नमूद केले आहे की देवगिरीच्या शासकाने त्यांची मुलगी अलाउद्दीनला आपला जीव वाचवण्यासाठी दिली. 16 व्या शतकातील इतिहासकार फिरिश्ता दावा करतात की अलाउद्दीनच्या मृत्यूनंतर त्यांचा व्हाईसरॉय मलिक काफूरने रामचंद्रांच्या मुलीशी लग्न केले. चिताई वर्त (इ. स. १४४०), नारायण-दासची एक हिंदी कविता, तिची आख्यायिका सांगते.

रामचंद्र त्यांच्या मृत्यूपर्यंत अलाउद्दीनशी एकनिष्ठ राहिले आणि त्यांनी मलिक काफूरला काकत्य आणि होयसलांचा पराभव करण्यास मदत केली. काकत्यांची राजधानी वारंगलवर आक्रमण केल्यावर जेव्हा सल्तनत सैन्याने देवगिरीला थांबवले, तेव्हा रामचंद्रांनी त्यांच्या राज्याच्या सुविधा त्यांच्या ताब्यात ठेवल्या. होयसलांची राजधानी द्वारसमुद्रावर सल्तनताने आक्रमण केल्यावर, रामदेवांनी त्यांना देवगिरी येथे मुक्कामाच्या वेळी पुरवठा केला. त्यांनी त्याच्या सल्तनत सैन्याला होयसला सीमेवर मार्गदर्शन करण्याचे आदेश दिले.

रामचंद्र 1311 मध्ये मरण पावले असे दिसते, त्यांच्या मृत्यूची नेमकी तारीख निश्चित नाही. नाला शिलालेख, त्यांचा शेवटचा विद्यमान शिलालेख 1311चा आहे. अलाउद्दीन खलजीविरूद्ध अयशस्वी बंड केल्यावर त्यांचा मुलगा शंकरादेव देखील पराभूत झाला आणि मारला गेला.

रामचंद्रांना आणखी दोन मुलगे होते: बल्लाल आणि भीम (ज्याला बिंबा असेही म्हणतात). यापैकी भीम कोकणात पळून गेला, जिथे त्याने महिकावती (मुंबईतील आधुनिक माहीम) येथे तळ उभारला.

यादव नोंदींनी रामचंद्रांना शिवभक्त (महा-महेश्वर) म्हटले आहे आणि असे म्हटले आहे की त्यांनी "त्यांच्या प्रसिद्धीच्या दुधाने" देवाच्या आठ चिन्हांचा अभिषेक केला होता. या नोंदी त्यांची तुलना विष्णू आणि त्यांच्या विविध अवतारांशीही करतात; "राजांमधील नारायण" (राया-नारायण) म्हटले जाते. एका शिलालेखाने त्यांची तुलना दिग्गज नायक रामाशी केली आहे आणि असे म्हटले आहे की त्यांनी वाराणसीचे पवित्र शहर म्लेच्छांपासून (परदेशी) मुक्त केले आणि तेथे शारंगधरा (विष्णू) चे सुवर्ण मंदिर बांधले.

रामचंद्र आणि त्यांचे वडील हेमाडपंत, रामटेक येथे पाच मंदिरे बांधण्याचे श्रेय दिले जाते, जे राम-सीता, लक्ष्मण-स्वामी, हनुमान, देवी एकादशी आणि लक्ष्मी-नारायण यांना समर्पित होते. लक्ष्मणस्वामी मंदिरात सापडलेल्या शिलालेखावरून सूचित होते की रामटेक येथे राम उपासनेला प्रोत्साहन देण्यासाठी रामचंद्रांनी आपल्या आधीकारीला अधिकार दिला.

रामचंद्रांनी दिलेले जमीन अनुदान घोषित करते की "धर्माचे धरण" सर्व राजांसाठी सामान्य आहे आणि भविष्यातील सर्व राजांना या "धरणाचे" पालन करण्याचे आवाहन करा.

रामचंद्र, त्यांनी राजधानी देवगिरीमध्ये सत्तापालट केल्यानंतर त्यांच्या चुलत भाऊ अम्मान यांच्या कडून सिंहासन ताब्यात घेतले. त्यांनी आपल्या हिंदू शेजारी जसे परमार, वाघेला, होयसला आणि काकतीयांशी लढून आपले राज्य वाढवले.

रामचंद्र हे चक्रवर्ती कृष्णदेव महाराज यांचे पुत्र होते. 1260 च्या सुमारास चक्रवर्ती कृष्णदेव महाराज यांच्या मृत्यूच्या वेळी, रामचंद्र बहुधा लहान होते, म्हणूनच त्यांचे काका (कृष्णदेव यांचे भाऊ) महादेव सिंहासनावर बसले. 1270 च्या सुमारास महादेव यांचे पुत्र अम्मान हे पुढील राजे झाले, तेव्हा रामचंद्र यांनी सिंहासनावर दावा केला. बहुतांश महत्त्वाचे अधिकारी आणि सेनापती रामचंद्रांना योग्य वारस म्हणून पाहत असत. हे यावरून स्पष्ट होते की दरबारी हेमाद्रीपंत आणि तुकोजीराव, जे महादेव यांचे निष्ठावान होते, त्यांनी अम्मान सोडले आणि रामचंद्रांना पाठिंबा देण्यास सुरुवात केली.

1271 च्या उत्तरार्धात कधीतरी, रामचंद्रांनी त्यांच्या चुलत भाऊ अम्मान यांच्या कडून सिंहासन ताब्यात घेतले. रामचंद्रांचा एक शिलालेख या विद्रोहाची पुढील माहिती देते: रामचंद्र आणि त्यांचे अनुयायी स्वतःला अभिनेत्याचा वेष लावून देवगिरी किल्ल्यात दाखल झाले. करमणूक-प्रेमी अम्मान यांच्या समोर कामगिरी दरम्यान, त्यांनी अचानक राजा आणि त्याच्या समर्थकांना पकडले.

या लेखाला भानुविलास (एक महानुभाचा मजकूर) आणि परशुराम-व्यास यांच्या नागदेव-चरिता सारख्या साहित्यिक ग्रंथांनी देखील समर्थन दिले आहे. महानुभाव ग्रंथांनुसार रामचंद्रांनी अम्मान यांना अंध केले. नागदेव-चरिता सांगते की रामचंद्रांनी अम्मान यांचा वध केला आणि रामचंद्रांचा मुसलमानांविरुद्ध अंतिम पराभव हा या पापाचा परिणाम होता. या दाव्याची सत्यता संशयास्पद आहे, कारण इतर ग्रंथांमध्ये केवळ अंधत्वाचा उल्लेख आहे, हत्येचा नाही.

मालवाचे परमार राज्य महाराष्ट्र राज्याच्या उत्तरेस स्थित होते. 1270 च्या दशकापर्यंत, परमार शक्ती बरीच कमकुवत झाली होती, आणि त्यांचे राज्य राजा अर्जुनवर्मन II आणि त्याचे मंत्री यांच्यामध्ये विभागले गेले होते. या परिस्थितीचा फायदा घेत रामचंद्रांनी 1270 च्या दशकात परमार राज्यावर आक्रमण केले आणि परमार सैन्याला सहज पराभूत केले.

रामचंद्रांच्या 1271 पैठण शिलालेखाने त्यांच्या मालवाच्या विजयाचे संकेत दिले आणि 1276 उदरी शिलालेखाने त्यांचे वर्णन "अर्जुनाच्या सडणाऱ्या हत्तींच्या नाशात सिंह" असे केले. मालवा आक्रमण त्यांच्या सिंहासनावर चढण्याचा एक मार्ग असू शकतो.

परमारांविरुद्धच्या उत्तर मोहिमेदरम्यान, रामचंद्र हे त्यांच्या उत्तर-पश्चिम शेजारी, गुर्जर्याच्या वाघेलांशी झालेल्या चकमकींमध्ये सहभागी असल्याचे दिसून येते. दोन्ही राजवंशांचे शिलालेख विजयाचा दावा करतात, त्यामुळे हा संघर्ष अनिर्णितपणे संपलेला दिसतो. रामचंद्रांच्या ठाणे ताम्रपट शिलालेखात म्हटले आहे की मराठ्यांनी युद्ध जिंकले, तर सारंगदेवाच्या सिंट्रा ताम्रपट शिलालेखाने दावा केला की वाघेला या संघर्षात विजयी झाले.

रामचंद्रांचे काका महादेवांच्या कारकिर्दीत मराठ्यांना त्यांच्या दक्षिणेकडील शेजारी, होयसला यांच्याविरुद्ध पराभवाला सामोरे जावे लागले होते. या पराभवाचा बदला घेण्यासाठी रामचंद्रांनी होयसलांविरुद्ध युद्ध करण्याचे ठरवले. त्यांनी या मोहिमेसाठी 2 ते 3 वर्षे तयारी केली. या मोहिमेचे नेतृत्व अनुभवी सेनापती जसे तुकोजीराव, जगदेव, निर्गुंडाचे सरदार येसाजीराव आणि त्यांचे पुत्र हरपालराव (रामचंद्र यांचे जावई) यांनी केले. त्यांच्या सैन्याला सरदार राणोजी आणि उमाजी आणि दादोजी या मंत्र्यांच्या नेतृत्वाखालील दुसऱ्या सैन्याने पाठिंबा दिला.

1275 च्या सुमारास तुकोजीराव यांच्या नेतृत्वाखालील मराठी सैन्याने होयसला प्रदेशावर आक्रमण केले. जेव्हा द्वारसमुद्राजवळील बेलावाडीत तुकोजीरावांनी तळ ठोकला, तेव्हा होयसला राजा नरसिंह तृतीयाने अंका आणि मैदेवा यांच्या नेतृत्वाखाली एक फौज पाठवली. तुकोजीराव यांनी जानेवारी 1276 मध्ये या होयसला सैन्याचा पराभव केला.

दरम्यान, सरदार राणोजी यांच्या नेतृत्वाखालील मराठी सैन्याने होयसला प्रदेशातील दोरावाडीवर हल्ला केला. मराठ्यांनी लढाई जिंकली, परंतु दादोजी यांना होयसल प्रमुख सिंग्या नायकाने ठार मारले.

तुकोजीराव यांनी होयसलांची राजधानी द्वारसमुद्राला वेढा घातला होता. 25 एप्रिल 1276 रोजी, होयसल सेनापती अनकेया नायक याने मराठ्यांवर निर्णायक हल्ला केला आणि तुकोजीरावांना माघार घेण्यास भाग पाडले गेले.

जरी ते होयसलाची राजधानी जिंकू शकले नाही, तरी तुकोजीराव या आक्रमणातून मोठ्या प्रमाणावर लूट गोळा करण्यात यशस्वी झाले, ज्यात मोठ्या संख्येने हत्ती आणि घोडे होते. पुढील काही वर्षांमध्ये दोन राज्यांमध्ये काही किरकोळ चकमकी झाल्या, परंतु कोणताही मोठा संघर्ष झाला नाही. होयसल राजा नरसिंह त्याचा भाऊ रामनाथ यांच्याविरुद्ध कौटुंबिक कलहात व्यस्त राहिले, तर चक्रवर्ती रामचंद्र महाराज इतर प्रतिस्पर्ध्यांविरुद्ध मोहिमांमध्ये व्यस्त होते.

रामचंद्रांचे काका महादेव यांना त्यांच्या पूर्वेकडील शेजारी काकतीयांविरुद्ध पराभवाचा सामना करावा लागला. काकतीयांवर थेट हल्ला करण्याऐवजी रामचंद्रांनी काकतीय राणी रुद्रमावर नाखूष असलेल्या सरदारांना पाठिंबा दिलेला दिसतो. काकतीय राणीने या राजकीय युक्तीला प्रत्युत्तर दिले, परिणामी काकतीय जनरल विठ्ठल-देव-नायकाने काही सेऊन प्रदेश जिंकले. या जनरलने 1294 मध्ये पूर्वीच्या सेऊन प्रदेशातील रायचूर येथे नवीन तटबंदी बांधली.

रामचंद्रांचा पुरुषोत्तमपुरी शिलालेख सूचित करतो की त्यांनी यादव साम्राज्याचा त्यांच्या ईशान्य सीमेवर विस्तार केला. प्रथम, त्यांनी वज्रकार (बहुधा आधुनिक वैरागड) आणि भंडारा (आधुनिक भंडारा) च्या शासकांना वश केले.

शिलालेख सुचवितो की त्यांनी पुढे कलचुरी राज्याकडे कूच केले आणि पूर्वीची कलचुरी राजधानी त्रिपुरी (जबलपूरजवळील आधुनिक तेवर) ताब्यात घेतली. त्रिपुरीचा आधार म्हणून त्यांनी काशी (वाराणसी) कडे कूच केले, जे दिल्ली सल्तनताने मागील दशकात गहाडवाल्यांकडून ताब्यात घेतले होते. शिलालेखात म्हटले आहे की त्यांनी काशीमध्ये शारंगधरा (विष्णू) देवताला समर्पित मंदिर बांधले. इतिहासकार ए.एस. आल्तेकर यांच्या मते, हे सूचित करते की रामचंद्रांनी किमान 2-3 वर्षे वाराणसीवर कब्जा केला. 1286-1290 च्या दरम्यान हे घडले असावे, जेव्हा दिल्लीचा सुलतान गियास उद दीन बलबनच्या मृत्यूनंतर आणि जलालुद्दीन खलजीच्या स्वर्गारोहणापूर्वी कमकुवत झाले होते. दुसरीकडे, इतिहासकार पी.एम. जोशी शिलालेखात केलेले दावे "पूर्णपणे पोकळ" असल्याचे फेटाळून लावतात.

पुरुषोत्तमपुरी शिलालेख पुढे असा दावा करतो की काशीनंतर रामचंद्र कन्याकुब्जा आणि कैलाश पर्वतावर कूच करत होते. तथापि, अशा विजयांचा कोणताही ऐतिहासिक पुरावा नाही. हे दावे काव्यात्मक अनुच्छेद (काशी - कन्याकुब्जा - कैलाशा) चा परिणाम असल्याचे दिसून येतात आणि वास्तविक ऐतिहासिक घटनांवर आधारित नाहीत.

दरम्यान, कोकणातील खेड आणि संगमेश्वर येथील रामचंद्रांच्या सामंतांनी त्यांच्याविरुद्ध बंड केले. रामचंद्रांच्या मुलाने या बंडाला चिरडले.

1270 च्या दशकापासून रामचंद्रांना तुर्की आक्रमणाचा सामना करावा लागला होता. राजांच्या 1278 शिलालेखाने त्यांना "तुर्कांच्या दडपशाहीपासून पृथ्वीचे रक्षण करण्यासाठी महान डुक्कर (वराह)" म्हटले आहे; त्यानंतरच्या काही शिलालेखांमध्येही असाच दावा केला जातो. पी.एम. जोशी यांनी नमूद केले आहे की, दिल्ली सल्तनतचा अधिकारी झाल्यानंतरही रामचंद्रांनी तुरुकावर मोठ्या विजयाचा दावा केला (किंवा आपल्या अधिकाऱ्यांना दावा करण्यास परवानगी दिली). म्हणून, जोशींनी "थोर डुक्कर" हा दावा फुशारकीचा म्हणून फेटाळून लावला आणि सिद्धांत मांडला की रामचंद्रांनी गोवा आणि चौल दरम्यानच्या किनारपट्टीच्या प्रदेशात "काही मुस्लिम अधिकाऱ्यांना शिक्षा" दिली असावी. 1291 पर्यंत मराठ्यांना मुस्लिम आक्रमणाच्या धोक्याची नक्कीच जाणीव होती, जेव्हा सेऊन दरबारी कवी नरेंद्र यांनी रुक्मिणी-स्वयमवरा म्लेच्छांच्या "पराक्रम आणि निर्दयीपणा" चा उल्लेख केला होता.

1296 मध्ये दिल्ली सल्तनतच्या कारा प्रांताचे राज्यपाल अलाउद्दीन खलजी यांनी देवगिरीवर छापा टाकला. अलाउद्दीनच्या स्वारीच्या वेळी, मराठी सैन्याचा एक मोठा भाग मुकुट राजकुमार शंकरदेवाच्या अधीन होता, राजधानीपासून दूर होता. रामचंद्र बचावासाठी पुरेसे तयार नव्हते, आणि अलाउद्दीनला मोठ्या खंडणीचे आश्वासन देऊन शांतता करारावर सहमत झाले. तथापि, हा करार प्रत्यक्षात येण्यापूर्वीच शंकरदेव मराठी सैन्यासह राजधानीत परतले. अलाउद्दीनने त्यांचा पराभव केला आणि रामचंद्रांला खूप मोठी श्रद्धांजली लावली.

अलाउद्दीनच्या आक्रमणामुळे मराठ्यांनी आपली प्रतिष्ठा गमावली. कमकुवत सेऊन शक्तीचा फायदा घेत, काकतीय शासक प्रतापरुद्रने रामचंद्रांच्या राज्याचा पूर्व भाग जोडला, ज्यात सध्याचे अनंतपूर आणि रायचूर जिल्हे समाविष्ट होते. होयसलाचा शासक बल्लाला तिसरा आणि त्याचा सरदार गंगे सहानी यांनी मागील काही वर्षांत मराठ्यांकडून बनवासी शहरासह होसाळ्यांनी गमावलेले प्रदेश परत मिळवले.

अलाउद्दीन खलजीने मराठ्यांविरूद्ध यशस्वी हल्ला केल्यानंतर 1296 मध्ये काका जलालुद्दीन खलजीकडून दिल्लीचे तख्त हिसकावून घेतले. 1303-1304 नंतर रामचंद्रांनी अलाउद्दीनला श्रद्धांजली पाठवणे बंद केले. 14 व्या शतकातील मुस्लीम इतिहासकार इसामीच्या मते, रामचंद्रांनी अलाउद्दीनला गुप्तपणे कळवले की त्याला सल्तनतविरुद्ध बंड करायचे नाही आणि बंडखोर मराठी गट त्याच्या मुलाद्वारे नियंत्रित केला जात आहे. 1308 मध्ये, अलाउद्दीन खलजीने त्याचा सेनापती मलिक काफूरच्या नेतृत्वाखाली एक सेना रामचंद्रांना वश करण्यासाठी पाठवली. मलिक काफूरच्या सैन्याने मुकुट-राजपुत्राच्या नेतृत्वाखालील मराठी सैन्याचा निर्णायकपणे पराभव केला आणि रामचंद्र यांना दिल्लीला नेले. दिल्लीत, अलाउद्दीनने रामचंद्रांशी सौजन्याने वागवले आणि देवगिरीमध्ये त्यांना वासल म्हणून पुन्हा बसवले. अलाउद्दीनने त्यांला राजा-ए-राजन ("राजांचा राजा") ही पदवी दिली आणि त्यांला वैयक्तिक जहागीर म्हणून नवसारीही दिली.

इसामीच्या मते, रामचंद्रांनी अलाउद्दीनशी लग्नात आपली मुलगी झट्यापाली देखील दिली. या मुलीला वैकल्पिकरित्या विविध ऐतिहासिक ग्रंथांमध्ये छोटाई, झिताई, जेठापाली किंवा क्षेत्रपाली असे संबोधले जाते. इसामी म्हणते की ती अलाउद्दीनचा मुलगा आणि उत्तराधिकारी शिहाब-उद-दीन उमरची आई होती. 14 व्या शतकातील पर्शियन इतिहासकार वसाफ यांनी त्यांच्या ताजियत अल-आमसरमध्ये असेही नमूद केले आहे की देवगिरीच्या शासकाने त्यांची मुलगी अलाउद्दीनला आपला जीव वाचवण्यासाठी दिली. 16 व्या शतकातील इतिहासकार फिरिश्ता दावा करतात की अलाउद्दीनच्या मृत्यूनंतर त्यांचा व्हाईसरॉय मलिक काफूरने रामचंद्रांच्या मुलीशी लग्न केले. चिताई वर्त (इ. स. १४४०), नारायण-दासची एक हिंदी कविता, तिची आख्यायिका सांगते.

रामचंद्र त्यांच्या मृत्यूपर्यंत अलाउद्दीनशी एकनिष्ठ राहिले आणि त्यांनी मलिक काफूरला काकत्य आणि होयसलांचा पराभव करण्यास मदत केली. काकत्यांची राजधानी वारंगलवर आक्रमण केल्यावर जेव्हा सल्तनत सैन्याने देवगिरीला थांबवले, तेव्हा रामचंद्रांनी त्यांच्या राज्याच्या सुविधा त्यांच्या ताब्यात ठेवल्या. होयसलांची राजधानी द्वारसमुद्रावर सल्तनताने आक्रमण केल्यावर, रामदेवांनी त्यांना देवगिरी येथे मुक्कामाच्या वेळी पुरवठा केला. त्यांनी त्याच्या सल्तनत सैन्याला होयसला सीमेवर मार्गदर्शन करण्याचे आदेश दिले.

रामचंद्र 1311 मध्ये मरण पावले असे दिसते, त्यांच्या मृत्यूची नेमकी तारीख निश्चित नाही. नाला शिलालेख, त्यांचा शेवटचा विद्यमान शिलालेख 1311चा आहे. अलाउद्दीन खलजीविरूद्ध अयशस्वी बंड केल्यावर त्यांचा मुलगा शंकरादेव देखील पराभूत झाला आणि मारला गेला.

रामचंद्रांना आणखी दोन मुलगे होते: बल्लाल आणि भीम (ज्याला बिंबा असेही म्हणतात). यापैकी भीम कोकणात पळून गेला, जिथे त्याने महिकावती (मुंबईतील आधुनिक माहीम) येथे तळ उभारला.