गणपतराव आणि खंडेराव गायकवाड!

 

शिवछत्रपतींचे आसेतू हिमाचल हिंदवी स्वराज्याचे स्वप्न आता काहीसे मागे पडून थोरल्या बाजीरावराऊस्वामींनी हिंदुस्थानातील विविध प्रांतांमध्ये प्रस्थापित केलेली मराठा घराणी आतापावेतो अनन्यसाधारण पराक्रम गाजवून नाइलाजास्तव दिवसेंदिवस बळकट होत चाललेल्या परकीय इंग्रज सत्तेशी अपरिहार्यतेने जुळवून घेताना बघावे लागत होते. बडोद्याचे गायकवाड घराणेही याला अपवाद कसे असावे?

सयाजीराव महाराज दुसरे यांच्या अठ्ठावीस वर्षांच्या सफल राजवटीनंतर बडोद्याच्या राजगादीचे वारस म्हणून त्यांचे ज्येष्ठ सुपुत्र महाराज गणपतराव गायकवाड हे विराजमान झाले. त्यांचा जन्म इसवी सन 1816 मध्ये बडोदा येथे झाला होता. गणपतराव हे तसे आत्मसंतुष्ट व निराग्रही होते. त्यांच्या राजवटीत प्रामुख्याने ब्रिटिश रेसिडेंट कॅप्टन फ्रेंच हाच खरा सूत्रधार होता, असे म्हटले तर ते चुकीचे ठरू नये. गणपतरावांनी संस्थानाच्या अंतर्गत रस्तेबांधणी, दळणवळणाच्या साधनांत मोठ्या सुधारणा केल्या. बालहत्या प्रतिबंधक कायदा, मुलांच्या खरेदी-विक्रीवर बंदी, रोगप्रतिबंधक लस टोचण्याचा उपक्रम तसेच आजच्या विज्ञानयुगात आपण अजूनही भ्रूणहत्येवर बंदी घालण्याचे आटोकाट प्रयत्न करीत असताना महाराजा गणपतराव यांनी त्यांच्या कारकीर्दीत भ्रूणहत्येवर बंदी घातली होती, हे त्यांचे अत्यंत महत्त्वाचे कार्य मानावे लागेल.

गणपतरावांच्या कालावधीतच रेल्वे मार्ग उभारणीचा श्रीगणेशा झाला होता. गणपतराव यांची कारकीर्द त्यामानाने अतिशय थोडकी होती. इसवी सन 1847 ते 1856 हा अवघा नऊ वर्षांचा कार्यकाल. गणपतराव हे बडोदा संस्थानचे नववे महाराजा होते. तरीही त्यांच्या त्यामानाने लहान अशा कारकीर्दीत काही विशेष महत्त्वपूर्ण घटना किंवा प्रसंग घडल्याची नोंद इतिहासात आढळत नाही. गणपतराव महाराजांनी तांब्याची आणि चांदीची नाणी पाडलेली आहेत, परंतु तीदेखील अल्प प्रमाणातच. त्यांच्या नाण्यांत तसे फार मोठे वैशिष्ट्य अथवा वैविध्य आढळून येत नाही. तांब्याच्या हाती पाडलेल्या अथवा सेमीमशिनस्ट्रक पद्धतीने पाडलेल्या नाण्यांवर त्यांच्या नावाची आद्याक्षरे ‘श्री ग गा’ तसेच फुलाची कळी, सहा कोन असलेला तारा किंवा फुल तसेच तलवार छापलेली आढळून येते. दुसर्‍या किंचित जाडसर असलेल्या डंपी प्रकारच्या नाण्यावर तीन रेघा असलेला ‘गा’ आणि ीहरवशव लरश्रश्र किंवा लरपपेपलरश्रश्र दिसतो. ही नाणी सर्वसाधारणतः एक पैसा या मूल्याची आहेत. चांदीच्या नाण्यांवर पण फक्त डावीकडे वळलेली समशेर आणि गणपतराव यांच्या नावाचे आद्याक्षर ‘गा’ तसेच हिजरी सन छापलेले आहे. या प्रकारच्या नाण्यांत 1/8, 1/4, 1/2 आणि एक रुपया या मूल्याची नाणी आहेत. याव्यतिरिक्त त्यांच्या नाण्यांत अन्य काहीही वैविध्य नाही. गणपतराव गायकवाड यांचा मृत्यू 19 नोव्हेंबर, 1856 रोजी बडोद्यात झाला.

खंडेराव महाराज हे सयाजीराव दुसरे यांचे तृतीय पुत्ररत्न होते. त्यांचा जन्म इसवी सन 1828 मध्ये झाला. ज्येष्ठ बंधू गणपतराव महाराज यांच्या मृत्यूनंतर ते 19 नोव्हेंबर, 1856 रोजी बडोद्याच्या सिंहासनावर विराजमान झाले. खंडेरावांना कुस्तीचा शौक आणि प्रेम होते आणि याचमुळे ते स्वतः बलदंड शरीरयष्टी राखून होते. बडोदा येथील खंडेराव मार्केट येथे त्यांचा असलेला पुतळा याची साक्ष आहे. खंडेराव महाराज या कारणांमुळे जनमानसात लोकप्रिय होते. ब्रिटिशांच्या कार्यशैलीनुसार त्यांनी संस्थानचा राज्यकारभार केला. हिंदुस्थानातील 1857 च्या ब्रिटिशांविरुद्धच्या स्वातंत्र्यसंग्रामात त्यांनी इंग्रजांची पाठराखण केली असल्या कारणाने पुढे 1861 मध्ये ब्रिटिश सरकारने त्यांना ‘ॠीरपव उेाारपवशी ेष डींरी ेष खपवळरफ या किताबाने गौरविले. खंडेराव यांच्या कार्यकाळातच बडोदा संस्थानात छरीीेु ॠर्रीसश रेल्वेमार्ग सुरू झाला. ही एक अतिशय महत्त्वपूर्ण आणि अभिमानास्पद घटना म्हणावी लागेल. ही रेल्वे मियागाम ते डभोई अशी मार्गक्रमण करीत असे. इसवी सन 1862 मध्ये सुरू झालेल्या या रेल्वेला गायकवाडांच्या बडोदा संस्थानची रेल्वे म्हणून ओळखले जाई. बडोदा संस्थानाला शुद्ध पाणीपुरवठा व्हावा यासाठी नर्मदा नदीतून पाणी बडोद्यापर्यंत आणण्याची महत्त्वाकांक्षी योजना त्यांनी त्या वेळचे सुमारे 36 लक्ष रुपये खर्चून आखली होती. परंतु ती कारणपरत्वे यशस्वी आणि फलदायी ठरू न शकल्याने अपूर्णावस्थेत बंद करावी लागली व उर्वरित फंड हा गायकवाड महाराजांच्या ‘मकरपुरा’ या राजमहालाच्या उभारणीसाठी वापरण्यात आला. हा राजवाडा शिकारीच्या हौसेपायी खंडेराव महाराजांनी प्राण्यांच्या अभयारण्यानजीकच बांधला होता. खंडेराव महाराजांना हिर्‍याबद्दल प्रचंड आकर्षण होते. त्यांच्याजवळ सुमारे 129 कॅरेटचा ‘डींरी ेष ींहश र्डेीींहफ नावाने ओळखला जाणारा मौल्यवान हिरा (ऊळरोपव) तसेच 79 कॅरेट चा एपसश्रळीह ऊीशीवशप नामक मौल्यवान हिरा होता अशा नोंदी आहेत. खंडेराव महाराज हे जन्माने हिंदू असले तरी त्यांना इस्लाम धर्माचे आकर्षण होते, असे इतिहास सांगतो. त्यांनी मोहम्मद पैगंबर यांच्या मदिना स्थित घुमटावर (ढेाल) आच्छादण्यासाठी तब्बल 15 लाख मोती असलेला मोत्यांचा गालिचा अर्पण करण्यासाठी तयार करवून घेण्यास सुरुवात केली होती. पण ही त्यांची इच्छा त्यांच्या मृत्यूमुळे अपूर्णच राहिली.

बडोद्याच्या राज्यकर्त्यांना ‘सेनाखासखेल आणि समशेरबहाद्दर’ अशा पदव्या छत्रपतींकडून दिलेल्या होत्या. गादीवर आलेले सगळेच राजे या किताबाचा आपल्या नावासोबत वापर करीत. सेनाखासखेलचा अर्थ होतो सैन्याचे सर्वाधिकारी अथवा प्रमुख आणि समशेरबहाद्दर म्हणजे शूर व तलवारीचे अधिपती. आधीच्या दोन्ही राण्यांपासून पुत्रप्राप्ती न झाल्याने त्यांनी 1866 मध्ये जमनाबाईसाहेबांशी विवाह केला. मात्र या राणीपासूनही त्यांना 1871 मध्ये कन्यारत्नच लाभले. परंतु दुर्दैवाने त्याआधीच खंडेरावांचे निधन झाले होते.

खंडेरावांनी तांब्याची विविध प्रकारची नाणी तसेच चांदीचीही नाणी पाडली होती. यात वर श्री, मध्ये छोटीशी फांदी आणि खाली ‘ख, गा’ ही नावाची आद्याक्षरे असलेली जाडसर तसेच पातळ अशी नाणी आहेत. यातील आद्याक्षरांच्या खाली आडवी तलवार पण आहे तसेच हिजरी सन पण छापलेले आहे. अजून एका नाण्यावर ‘ख गा’ या आद्याक्षरांसह आणि समशेरसमवेत अश्वाचा खूर (हेीीश हेेष) दर्शवलेला आहे. हे चिन्ह आपले घोडदळ समृद्ध आणि युद्धात तरबेज आहे, हे सिद्ध करण्यासाठी असावे. बंधू गणपतराव महाराज यांच्या नाण्याबरहुकूम खंडेरावांच्याही नाण्यावर ‘श्री ख, गा’, कळी आणि उभी तलवार छापलेली आढळते. तांब्याच्या नाण्यांत 1/2 पैसा, एक पैसा व दोन पैसे या मूल्याची नाणी छापलेली आहेत. चांदीच्या नाण्यांत 1/8 रुपया, 1/4 रुपया, 1/2 रुपया आणि एक रुपया या मूल्याची नाणी पाडलेली आढळतात. यांवरदेखील हिजरी सन, ‘ख, गा’ ही देवनागरीतील आद्याक्षरे आणि डावीकडे वळलेली तलवार छापलेली दिसते. तत्कालीन साचा बनवणार्‍याचे अज्ञान अथवा चूक म्हणा यातील तांब्याच्या काही नाण्यांवर दोन्हीही बाजूला ‘ख/गा’ छापले गेलेले आढळते. तर काही नाण्यांवर चक्क ‘गा / ख’ असेही उलट्या पद्धतीने (ीशीीें ीीींळज्ञळपस) छापलेले दिसून येते. या तांत्रिक चुकांपेक्षा ते नाणे वापरण्यासाठी उपलब्ध असणे हे तेव्हा महत्त्वाचे होते. म्हणून ही नाणी तेव्हा चलनात आली असावीत किंवा कदाचित त्या काळी बाद केलेली ही नाणी आता संग्राहकांसाठी उपलब्ध झाली असावीत.

अजून एका वेगळ्या धाटणीचे खंडेरावांचे तांब्याचे नाणे आढळते, ज्यावर डाळिंब या फळासदृश (िेाशसीरपरींश) आकृती / चिन्ह छापलेले आढळते. या नाण्यांस नाणकशास्त्रातील परिभाषेत झेाशसीरपरींश र्ळीीीश असेही म्हणतात. खंडेरावांनी अगदी सयाजीराव दुसरे यांच्याएवढी वैविध्यता असलेली नाही. परंतु त्यामानाने बरीच वेगवेगळ्या पद्धतीची नाणी पाडली, हे मात्र खरे. मात्र खंडेराव महाराजांच्या नाण्यांमधील अतिशय महत्त्वाचे पाडलेले नाणे म्हणजे पर्शियन लिपीतील नजराणा रुपया. या नजराणा रुपयासोबत त्यांनी 1/2 नजराणा रुपया पण पाडला होता. यातील एका नजराणा रुपयावर महाराजांचे नाव पर्शियनमध्ये ‘खंडेराव’ असे सुयोग्य पद्धतीने तर एका रुपयात पर्शियनमध्ये ‘कहंडेराव’ (ुीेपस र्ीीर्वी) असे ही छापलेले आहे. संग्राहकांसाठी ही नाणी म्हणजे पर्वणीच आहे. त्यांनी आपल्या मृत्यूपर्यंत म्हणजे 28 नोव्हेंबर, 1870 पर्यंत चौदा वर्षे राज्यकारभार केला