घाशीराम कोतवालची अनसुनी कहाणी भाग २

 

घाशीराम कोतवालची अनसुनी कहाणी

पोस्तसांभार ::राजेंद्र म्हात्रे

भाग २

घाशीराम कोतवालचा काळ निरंकुशता व सत्तेचा दुरुपयोग या दोन गोष्टी प्रामुख्याने दर्शवतो.

त्याचवेळी, पुण्यात त्याला अनेक शत्रू निर्माण झाले. त्याच्या मुलीच्या नानांबरोबरच्या जवळीकीमुळेच घाशीराम कोतवालाचे महत्व वाढत असल्याचे अफवा पुण्यात पसरू लागल्या.

अफवा अशाकरिता, की कोणत्याही समकालीन कागदपत्रांमध्ये या घटनेचा उल्लेख इतिहासकारांना मिळाला नाही. त्यामुळे, या प्रकरणाची सत्यता निश्चित करणे जवळजवळ अशक्य आहे.

29 ऑगस्ट, 1791…

श्रावण महिना… मोठ्या संख्येने ब्राह्मण त्यांच्या विद्येला पुण्यातील धर्मशास्त्र्यांकडुन मान्यता मिळवण्यासाठी आणि पर्वती टेकडी मंदिराच्या पायथ्याशी दक्षिणा घेण्यासाठी पुण्यात येत होते. वाढत्या गर्दीचे नियमन करणे आणि सुव्यवस्था राखणे हे कोतवालाचे काम होते. नेहमीप्रमाणे श्रावण महिन्यात रात्रीच्या संचारबंदीसह कडक नियम लागू करण्यात आले होते.

तेलंगातून (आंध्र) ब्राह्मणांचा एक गट दक्षिणेसाठी पुण्यात आला होता आणि त्यांच्याकडून शांतता भंग करणाऱ्या व इतर अनियमित वर्तनाच्या अनेक घटना घडल्या. त्यांनी नियमांचे उल्लंघन केले, चोरी आणि दंगल केली. २९ ऑगस्ट रोजी त्या तेलंगा ब्राह्मणांना एका अंमलदाराने पकडून भवानी पेठेतील चौकीतील एका खोलीत कोंडून ठेवले होते. घाशीराम यांनी वैयक्तिकरित्या तुरुंगाच्या कोठडीला भेट दिली नाही, जी खराब वायुवीजन असलेल्या बोगद्याच्या रूपात होती. कैदी दिवसभर आणि एक रात्र कोठडीत राहिले आणि तिसऱ्या दिवशी सकाळी मानाजी फाकडे (महादजी शिंदे यांचा चुलत भाऊ) त्या वाटेने जात असताना त्यांना कसलातरी आवाज आला. ते स्वतः कोठडीत गेले तेव्हा तेलींग ब्राह्मणांपैकी एकवीस जण मरण पावल्याचे आढळले. त्यांनी तातडीने नाना आणि पेशव्यांना या दुर्घटनेची माहिती दिली.

तेवढ्यात, घाशीराम नानांकडे गेला आणि सांगितले की त्या ब्राह्मणांनी अफूचे सेवन केले होते, ते शहरात चोऱ्या करत होते आणि अफूच्या अतिसेवनाने त्यांचा मृत्यू झाला. घाशीरामने मृतदेहांवर अंत्यसंस्कार करण्याची परवानगी मागितली. तेवढ्यात पेशव्यांनी नानांना वाड्यात बोलावून विचारले की, ब्राह्मणांचा मृत्यू घाशीरामानेच घडवून आणला असल्याने त्यांना कोणती शिक्षा द्यायची?

ही बातमी पसरताच हजाराहून अधिक ब्राह्मण नानांच्या घराबाहेर जमले आणि त्यांनी घाशीरामला शिक्षा करण्याची मागणी केली. नानांनी मुख्य न्यायाधीश अय्या शास्त्री यांना भेटायला बोलावले, पण त्यांच्यावर प्राणघातक हल्ला करण्यात आला आणि त्यांचे कपडे फाडले गेले. मराठ्यांच्या राजधानीत एक संकट निर्माण होत असल्याचे दिसत होते आणि नागरिकांच्या संतापाचे कारण म्हणजे घाशीराम आणि त्याचे जनतेवरील जुलूम!. ते पाहून अखेर नानांनी कोतवालाला अटक करण्याचे आदेश दिले.

घाशीरामला अटक करण्यात आली आणि पाठीमागे तोंड करून एका उंटावर बसवण्यात आले. हात बांधून गारदी पायदळाच्या कडक पहार्‍याखाली शहरभर त्याची धिंड काढण्यात आली. काही ब्राह्मणांनी कोतवालावर दगडफेक केली. त्यानंतर त्याला पर्वती टेकडीजवळील रमणा येथे नेऊन बेड्या ठोकण्यात आल्या. मिरवणुकीत येणाऱ्या ब्राह्मणांना त्यांच्या इच्छेनुसार त्याला क्षमा किंवा शिक्षा करण्यास सांगण्यात आले.

या संपूर्ण घटनेची बातमी इंग्रज रहिवासी सर चार्ल्स मॅलेट यांनी जेम्स फोर्ब्सला पाठवलेल्या एका पत्रात दिली होती. संपूर्ण घाशीराम प्रकरण २९ ते ३१ ऑगस्ट १७९१ दरम्यान घडले.

त्याच्या पत्रानुसार, 'दशकभराच्या जुलूमशाहीमुळे आणि तेलंगा ब्राह्मणांच्या अलीकडच्या मृत्यूमुळे संतप्त झालेल्या ब्राह्मणांनी घाशीरामला कोणतीही दया दाखवली नाही. दगड उचलून त्यांनी कोतवालावर मारा केला, अगदी तो मरेपर्यंत.

कुणालाही मृतदेहावर अंत्यसंस्कार करण्याची परवानगी नव्हती आणि त्याची सर्व मालमत्ता जप्त केली गेली.'

एका महिन्यानंतर नाना फडणवीस यांच्या पत्रात संपूर्ण प्रकरणाचा उल्लेख आहे.

‘कोतवालाच्या गुन्ह्यांनी सर्व मर्यादा ओलांडल्या होत्या, म्हणून त्याला शिक्षा झाली. या विपरीत कोणी काही लिहिले असेल तर ते खोटे आहे. लोक अफवा पसरविण्यासाठी ओळखले जातात. पुण्याच्या लोकांची हीच पद्धत आहे...'

आज दोनशे एकतीस वर्षे होऊन गेली त्या घटनेला! मराठा साम्राज्याची राजधानी पुण्यात संतप्त जमावाच्या हातून कोतवालाची अत्यंत हिंसक, सार्वजनिक हत्या झाली. अठराव्या शतकात मध्ययुगीन काळातील क्रूरता घडली, जे त्याकाळच्या अगदी विपरीत असे होते! सुसंस्कृत पुण्याला एक कलंक कायमचा चिकटला जेव्हा सामान्य माणसांनी जुलमी अधिकार्‍यांच्या कृत्यांचा हिंसक बदला घेतला.

नमोस्तुते !

घाशीराम कोतवालची अनसुनी कहाणी भाग १

 

घाशीराम कोतवालची अनसुनी कहाणी

पोस्तसांभार ::राजेंद्र म्हात्रे

भाग १

घाशीराम कोतवाल कोण होता? त्याच्यामुळे पेशवाईत गोंधळ का झाला?

नानासाहेब पेशव्यांच्या दोन दशकांच्या राजवटीत पुणे आपलं रंगरूप बदलू लागलं होतं. पण 1761 मध्ये त्यांच्या मृत्यूनंतर निजामाशी युद्ध सुरू झाले. पेशव्यांनी भागानगर (हैदराबाद) वर हल्ला केला आणि निजामाने, पुण्यावर! पुण्याचा जवळजवळ दोन तृतीयांश भाग त्याने जाळला आणि अनेक मंदिरांची विटंबना केली. अखेरीस, ऑगस्ट 1763 मध्ये राक्षसभुवन इथे झालेल्या अंतिम लढाईत माधवराव पेशव्यांनी निजाम अलीचा पराभव केला. त्यानंतर या तडफदार, तरुण पेशव्याने रूप हरवलेल्या मराठा साम्राज्याची पुनर्बांधणी करण्यास सुरुवात केली आणि पुढील सात वर्षांत मराठा साम्राज्य कुमाऊंपासून श्रीरंगपट्टणमपर्यंत वाढवले.

राज्यात शिस्त लागू करण्यासाठी आणि कायदा आणि सुव्यवस्था प्रस्थापित करण्यासाठी, माधवरावांनी 1764 मध्ये पुण्यात कोतवाल कार्यालयाची स्थापना केली.

राज्यात शांतता प्रस्थापित करून गुन्हेगारांना शासन देण्यासाठी पोलिस दल आणि गुप्तचर विभाग तयार केले होते व त्याची जबाबदारी पेशव्यांच्या विश्वासपात्र नाना फडणवीस यांच्याकडे देण्यात आली. नानांनी हे कार्य अतिशय जबाबदारीने पार पाडले आणि त्याचा परिणाम म्हणून पुण्यातील लोकांची सुरक्षा सुनिश्चित झाली.

• तथापि, 1772 मध्ये माधवरावांचा मृत्यू आणि ऑगस्ट 1773 मध्ये त्यांचे भाऊ नारायणराव यांची हत्या, यामुळे कोतवालीला अधिकच महत्व आले. इंग्रज-मराठा युद्ध, सखाराम बापूंसारख्या जवळच्या सहकाऱ्यांकडून विश्वासघात यासारख्या घटनांनी नानांना; हा अंतर्गत विरोध चिरडण्यासाठी; गुप्तचरांचे विस्तृत जाळे वापरण्यासाठी आणि सुव्यवस्था लागू करण्यासाठी सर्व मार्ग वापरण्याची मोकळीक व अधिकाधिक अधिकार कोतवालांना देण्यास भाग पाडले.

1777 मध्ये कधीतरी, इंग्रज मराठा युद्धादरम्यान, औरंगाबाद येथील घाशीराम सावलदास नावाचा एक गौड ब्राह्मण पुण्यात आला. त्याच्या नियोजनकौशल्याने प्रभावित होऊन नाना फडणवीस यांनी त्यांची कोतवाल म्हणून नियुक्ती केली होती.

घाशीरामने सुरुवातीला आपले कार्य गांभीर्याने घेतले आणि शहरातील कायदा व सुव्यवस्था सुधारली. त्या दिवसांत पुण्यात रात्रीचा कर्फ्यू होता आणि चोरी, अराजकता तसेच महिलांवरील गुन्ह्यांना कठोर शिक्षा केली जात असे. हळूहळू सत्ताकेंद्रात घाशीरामचे महत्व वाढू लागले. पुढे पुढे, कोतवाल व त्यांचे सहाय्यक आपल्या बळाचा अतिरेक करू लागले. नाना फडणवीसांच्या निदर्शनास आणून देऊनही नानांनी कोतवालाला विरोध करणे टाळले.

घाशीरामांच्या राजवटीच्या दशकात पुण्यातील लोक भयाच्या छायेखाली राहत होते, असे म्हटले जाते, परंतु त्यांचे आश्रयदाते नाना फडणवीस त्यांच्या कार्यावर खूश होते. घाशीरामने आजच्या पुणे कॅन्टोन्मेंटमध्ये आपले घर बांधले होते. घराचे काही अवशेष अजूनही शिल्लक आहेत.

चित्र श्री. उदय कुलकर्णी यांच्या सौजन्याने…

शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ पद व अर्थ

 

मध्ययुगीन इतिहासाचा अभ्यास करताना समकालीन कागदपत्रात कित्येकदा अनेक माणसांचे हुद्दे, पद व त्यांस अनुसरुन त्यांची असणारी कामं वाचनात येतात. परंतु हे शब्द बरेचदा फारसी असतात आणि त्यामुळे त्या शब्दांचा मराठी तर्जुमा नेमका काय आहे, याचा माग काढत असताना फारसी - मराठी शब्दकोश उपयोगी आला.

त्यानुसार हे शब्दार्थ काढताना या शब्दांत आता जे हुद्दे किंवा पदं या माणसांची होती ती काहींची आडनांव पण झाली हे पण लक्षात सहजपणे आलं. उदाहरणार्थ चिटणीस, जमेनीस, इनामदार, गुमास्ते, चौगुले, काशीद, कारखानीस, जकातदार इत्यादी, तर काही शब्दांचे अर्थ समजले.

उदाहरणार्थ निजाम म्हणजे व्यवस्थापक तर आलमगीर जे औरंगजेबाने धारण केलेले नाव म्हणजे जगज्जेता. (तो अर्थातच झाला नाही कारण मराठ्यांनी त्याला याच मातीत गाडला)

तर सांगायचा मुद्दा हा की हे शब्द सामान्य वाचकांना माहीत गार होतीलच परंतु इतिहास अभ्यासकांना पण उपयोगी पडतील यात शंका नाही. सोबत

शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ पद व अर्थ जोडत आहे.

बहुत काय लिहिणे....

मर्यादेयं विराजते....

१) अखबारनवीस - बातमीदार

२) अंमलदार - अधिकारी

३) अमानतदार - ठेव सुरक्षित ठेवणारा

४) अर्जदार - याचक

५) आसामदार - वेतन घेणारा

६) अहलकार - कारकून

७) आलमगीर - जगज्जेता

८) आलम पनहा - जगाचा संरक्षक

९) इज्जतदार - प्रतिष्ठित

१०) इनामदार - इनामी जमिनीचा मालक

११) उमराव - श्रेष्ठ सरदार

१२) उमेदवार - हितेच्छु

१३) कदरदान - गुणग्राहक

१४) कबिलेदार - कुटुंब वत्सल

१५) कमानगार - धनुष्य करणारा

१६) कल्हईगार - कल्हई करणारा

१७) कलंदर - बेपर्वा मनुष्य

१८) कलम बहाद्दूर - लेखणीशुर

१९) कसाब - खाटीक

२०) काजी - मुस्लिम धर्मशास्त्राने न्याय करणारा

२१) कायदेबाज - कायदेपंडित

२२) कारकून - पत्र लेखक किंवा खर्डेघाश्या

२३) कारखानीस - कारखान्याचा कारकून

२४) कारभारी - कार्यकर्ता किंवा नवरा

२५) कारागीर - कुशल कामगार

२६) काशीद - पत्र पोहोचविणारा दूत

२७) किमयागार - किमया करणारा

२८) किल्लेदार - दुर्गाधिपती किंवा किल्लेकरी

२९) किसान - शेतकरी

३०) कुल अखत्यारी - सर्वाधिकारी

३१) कुलाहपोश - टोपीवाला इंग्रज

३२) कुली - गुलाम

३३) कैदी - बंदिवान

३४) कोतवाल - दरोगा

३५) खजांची (खजिनदार) - कोषाध्यक्ष

३६) खरीददार - विकत घेणारा

३७) खानसामा - भोजन व्यवस्थापक

३८) खानजाद - दासीपुत्र

३९) खावंद- स्वामी किंवा मालक

४०) खासनीस किंवा खाजगीवाले - राजाच्या खासगीचा अधिकारी

४१) खासदार- नोकर किंवा मोतद्दार

४२) खासबारदार - खाशाची बंदूक धरून बरोबर चालणार नोकर

४३) खासबारगीर- हुजूरचा घोडेस्वार

४४) खिजमतगार- सेवक किंवा हुजऱ्या

४५) खुशमस्कऱ्या - विदूषक

४६) खुशालचंद - रिकामटेकडा मनुष्य

४७) गुमास्ता - पाठवलेला प्रतिनिधी किंवा मुतालिक

४८) गुलाम- विकत घेतलेला नोकर

४९) गोलंदाज - तोफा डागणारा किंवा तोपची

५०) चाबूक स्वार - घोडे शिकवणारा

५१) चिटणीस - राजपत्रे लिहिणारा

५२) चोपदार - सोन्याचांदीची काठी हाती धरून राजापुढे चालणारा व ललकालणारा

५३) चौरी बरदार - चवरी ढाळणारा

५४) जकातदार - जकात वसूल करणारा

५५) जमेनीस - एक वसुली अधिकारी किंवा हिशेब तपासी अधिकारी

५६) जमातदार - टोळीचा नायक

५७) जमादार - सर शिपाई

५८) जमानदार - हमीदार

५९) जमीनदार - स्वतः साठी काही वसूल कापून बाकीचा सरकारात पाठवणारा वतनदार

६०) जल्लाद - फाशी देणारा

६१) जहाँपनाह - रक्षणकर्ता

६२) जहांगीर - जगज्जेता

६३) जामदार - वस्त्रागार व रत्नागार यावरील अधिकारी

६४) जासूद - हरकारा किंवा निरोप पोहोचवणारा

६५) जिरेगार- चिलखत तयार करणारा

६६) जेजालंदाज - जेजाल्याचा मारा करणारा

६७) तकसिमदार - वाटेकरी किंवा हिस्सेकरी

६८) तपासनीस - चौकशी करणारा अधिकारी

६९) तरतूदकर - व्यवस्थापक

७०) ताकीददार - रखवाली संरक्षक

७१) ताशेकरी - ताशा वाजवणारा

७२) तिरंदाज - बाण मारणारा

७३) दफतरदार - हलक्या दर्जाचा अधिकारी

७४) दबीर - राज चिटणीस

७५) दरम्यानदार - मध्यस्थ

७६) दर्यावर्दी - खलाशी किंवा नावाडी

७७) दरवान - द्वारपाल किंवा द्वाररक्षक

७८) दर्वेश - फकीर

७९) दरोगा - देखरेख ठेवणारा अधिकारी

८०) दलाल- मध्यस्ती किंवा अडत्या

८१) दामनगीर - दावेदार

८२) दीद्वान - पहारेकरी

८३) नकासगार - नक्षीकाम करणारा

८४) न्याहारगीर - मिश्र पदार्थातून शुद्ध धातू काढणारा

८५) नक्कल नवीस - प्रत काढणारा

८६) नगारची - दुमदुभी वाजवणारा

८७) निगेबान - पहारेकरी

८८) नायब - दुय्यम अधिकारी

८९) निजाम- व्यवस्थापक

९०) निशाण बारदार - निशाण धरणारा

९१) निशाणबाज - उत्तम नेम मारणारा

९२) नेब गैबत - वरिष्ठांच्या गैरहजेरीत काम करणारा

९३) नोकर - सेवक किंवा चाकर

९४) प्यादा- पायाचा शिपाई

९५) पातशहा - सम्राट

९६) पागनीस- रिसाल्याकडील कारकून

९७) पारसनीस- फारसी पत्र व्यवहार करणारा

९८) पेशकार - मदतनीस किंवा मुतालिक

९९) पेशवा - पुढारी किंवा पंतप्रधान किंवा सामोरे जाणारा

१००) पोतदार - नाणे पारखी

१०१) पोतनीस - जमा खर्च लिहिणारा

१०२) फौजदार - एक पोलीस अधिकारी

१०३) बखशी - सैन्यात पगार वाटणारा

१०४) बजाज - कापडाचा व्यापारी

१०५) बद्रका - वाट सोबती किंवा संरक्षक

१०६) बर्कंदाज - बंदूक (घेतलेला) शिपाई

१०७) बरखुरदार - उपभोग घेणारा किंवा फळ खाणारा

१०८) बागवान - माळी

१०९) बाजिन्दा - फसवणूक करणारा

११०) बाजीकार - उत्पादक

१११) बाजीगर - खेळ खेळणारा

११२) बारगीर - धन्याने दिलेला घोडा ठेवणारा स्वार शिपाई

११३) मक्तेदार - मक्ते देणारा

११४) मुजुमदार - वसुलाचा हिशोब तपासनीस

११५) मनसबदार - हुद्देदार अधिकारी

११६) ममलकत मदार - राज्याधार

११७) मलिक नवीस - राज चिटणीस

११८) मशालजी - दिवटी धरणारा

११९) महालदार - रक्षक किंवा पहारेकरी

१२०) मिरासदार - वडिलोपार्जित मिराशीचा उपभोग घेणारा

१२१) मुखत्यार -सर्वाधिकारी

१२२) मुजावर - मशिदीचा नोकर

१२३) मुतालिक - उपमंत्री किंवा नायब

१२४) मुन्शी- फारसी पत्रव्यवहार करणारा पारसनीस

१२५) मुलूखदार - दौलतवंत

१२६) मोतद्दार - ( घोड्याची) काळजी घेणारा

१२७) मोहतसिब - निषिद्ध कामाची चौकशी करणारा धर्मशास्त्री

१२८) मौलवी - इस्लाम धर्मशास्त्री

१२९) यारेदी - मदतनीस

१३०) रिसालदार - घोडदळावरील अधिकारी

१३१) वाकनीस - वृत्तांत लेखक

१३२) वतनदार - वडिलोपार्जित मिळकतीतून उत्पन्न घेणारा

१३३) वजीर- प्रधान

१३४) शहा- राजा

१३५) शिकेनीस - मुद्राधिकारी

१३६) शिकलगार - हत्यारे साफसूफ करून पाणी देणारा

१३७) सक्का - पाणी देणारा नोकर

१३८) सरखेल- सेनापती किंवा अंमलदार

१३९) सुतरस्वर - उंटा वरील स्वर

१४०) सुभेदार - प्रांताधिकारी

१४१) सुरनीस - सनदा , वरती, कौलनामे यावर सुरु सूद यार या तीन शब्दांचे शिक्के करणारा

१४२) हकीम - वैद्यक जाणणारा

१४३) हलकरा - जासूद

१४४) हशम - शिपाई किंवा प्यादा

१४५) हाशमनवीस - हशमाकडील कारकून

१४६) हिम्मत बहादूर - शूरवीर

१४७) हुकुमतपन्हा - सत्ताधीश

१४८) हुक्केबारदार - हुक्के सांभाळणारा

१४९) हुजऱ्या - निकटवर्ती सेवक

१५०) हुद्देदार - अधिकारी

१५१) हेजीब - वकील

संदर्भ - फारसी - मराठी शब्दकोश

©® अतुल श्रीनिवास तळाशीकर

हेमाडी पंत

 

हेमाडी पंत

पोस्तसांभार ::आशिष माळी

देवगिरीचे यादव साम्राज्य बुडाले यामागे कोणती कारणे होती? हेमाडी पंत यांचे सैन्याकडे दुर्लक्ष झाले होते का?

हेमाद्रि हा यजुर्वेदी, वत्सगोत्री ब्राह्मण होता. काही प्रमाणात दोषी असला तरी खिलजी आक्रमणाचा सर्व दोष एकट्या हेमाद्री उर्फ हेमाद पंतांना देणे चूक आहे.आज जी आपण ज्वारी खात आहोत, तेही ह्या हेमाडी पंतांमुळे. अनेक मंदिरही ह्यांचीच देणगी आहे. मोडी राजलिपीही ह्यांनीच केले. पण हे मूळचे मराठा(महाराष्ट्री) नसून कर्नाटकातील कारवारच्या दक्षिणेस दक्षिण कन्नड भागातील होते.

आठव्या शतकापासून भारतावर अनेक यवनी आक्रमणे होत होती. पंजाब चे अनेक राजे, शिवाय प्रतिहार, गुर्जर, राजपूत ,काश्मिरी ब्राम्हण राजे यांनी ही आक्रमणे थोपविली होते. दक्षिणेकडील अनेक राज्यांना नैसर्गिक संरक्षण मिळाले होते. त्यामधील चोळ, पांड्य, चालुक्य, सातवाहन, आदी राज्यांना यवनी आक्रमणाची काळजी नव्हती. राजा राजेंद्र चोलच्या काळातच सोमनाथ मंदिर लुटले गेले. जर त्यावेळी दळण वळण आणि संचार व्यवस्थित असता, तर कदाचित या राजाने हे होऊ दिले नसते.

हेमाडी पंत यांची निश्चितच मोठी चूक होती, यात दुमत नाही. जरी यादव राजे असले, तरी सर्व कारभार हेमाडी पंताकडेच होता. त्यावेळी महाराष्ट्रात कर्मठपणा इतका वाढला होता की, संत ज्ञानेश्वर आणि त्यांच्या बंधूंनाही ह्याचा त्रास झाला. पैठण ही महाराष्ट्राची सांस्कृतिक राजधानी होती.

1.भारताचे अनेक राज्य हे हत्ती दल केंद्र स्थानी मानून युद्ध करत होते.

2. अनेक मोठी सैन्ये, पायदळ, हत्ती आदी पारंपरिक साधने अवलंबित होते. त्यामानाने तुर्क-अरबी-मंगोल आक्रमकांनी घोडा वापरला.

3. त्यांच्याकडे असलेले चपळ घोडदळ, तलवारी,भाले आदी अस्त्रे हे भारतीय अस्त्रांहून सरस होते.

4. हेर खाते: यादव साम्राज्याला हेरखाते होते की नव्हते याची शंका होती. खिलजी, काफुर हे अचलपूर म्हणजे महाराष्ट्रात आले, तरी ह्यांना वार्ता नव्हती. यांचे सैन्य दुसरीकडे गुंतलेले होते. शिवाय या यवनी लोक कडे खूप मोठे सैन्य आहे, असे भासावलेले होते. प्रत्यक्षात यादव सैन्य पुढे त्यांचे सैनिक 30% च होते. अवघ्या पाच हजारात यांनी देवगिरी जिंकले, पण मागे मोठे सैन्य येत आहे अशी अफवा उठविली. यादवांकडे कोणत्याही प्रकारची गुप्तवार्ता नव्हती . त्यांनी सरळ-सरळ शरणागती पत्करली.

5. राजाचे प्रधान हेमाडी पंत हे पूजा कशी करायची, सोवळे कसे असावे अश्या गोष्टीकडे गुंतून राहिले. प्रजेतील क्षात्रतेज घटले. सैनिक आणि सैन्य पराक्रम दुय्यम झाला. हेमाडी पंताने या कडे लक्ष दिले असते, तर कदाचित यवनी सत्ता दक्षिणेत वाढली नसती. पण हा जर तर चा खेळ आहे.

अनेक कारणे होती. यात हेमाडी पंत आणि त्या आधीच्या प्रधानांचा दोष होता.

देवगिरीच्या राजा यादवाद्वारे सर्व आदेश सोडण्याचें व दरबाराचे कागदपत्र ठेवण्याचें काम त्याच्याकडे होतें. हेमाद्रि हा उदार, विद्येचा भोक्ता व स्वत: विद्वान असल्यामळें, विद्वान लोकांनां त्याच्याकडे आश्रम मिळत असे. तो धार्मिल, सुशील व शूरहि होता.

देवगिरीच्या महादेव व रामदव राजांच्या कारकिर्दीत होऊन गेलेला प्रधान आणि ग्रंथकर्ता. त्यांनी प्रधान पदा शिवाय अनेक पुस्तकं लिहला.

1. धर्मशास्त्रावरील ग्रंथाच्या ''श्रीकरणाधिप'' ''नावाचा ग्रंथ लिहिला.
2. धार्मिक आचारविचारांनां सुव्यवस्थित लोकांना संगण्या साठी देण्याची मूळ चतुर्वर्गचिंतामणि नावाचा ग्रंथ लिहिला. या ग्रंथांची (१) व्रतखंड, (२) दानखंड (३) तीर्थखंड व (४) मोक्षखंड अशीं चार खंडें आहेत. आणखी परिशिष्टासारखें परिशेषखंड नावांचें पांचवें खंड आहे. त्यांत देवता, श्राद्ध, मुहूर्त, प्रायश्र्चित वगैरे विषयांसंबंधी विवेचन आहे.
3. वाग्भटाच्या वैद्यक ग्रंथावर आयुर्वेदसायण नांवाची टीका व बोपदेवाच्या मुक्ताफळ नामक ग्रंथावरहि टीका त्यानें लिहिली आहे.
4. आज महाराष्ट्रात सर्वत्र जे हेमाडपंथी मंदिर दिसतात ती याच्या पद्धतीने बांधलेले.ही देवळें चालुक्य शिल्पपद्धतीची असून त्यांत चुना न भरतां मोठाले दगड एकमेकांनां जोडलेले असतात.
5. असेही म्हणतात की अर्वाचीन मोडी लिपि हेमाडपंतानें प्रचारांत आपली असें म्हणतात
6. महाराष्ट्रात मोठ्या प्रमाणात शेती वाढविण्याच्या काम त्यांनी केले. ज्वारी चे पीक मोठ्या प्रमाणात त्यांनीच आणले.

संदर्भ

केशव पाध्ये यांचे पुस्तक हेमाद्री.

मलिक अंबर म्हणजे महाराष्ट्राला मिळालेला एक कुशल योद्धा भाग ४

 

मलिक अंबर म्हणजे महाराष्ट्राला मिळालेला एक कुशल योद्धा

लेखन :आशिष माळी

भाग ४

4)आजची औरंगाबाद ही देणगी मलिक अंबर ची.मलिक अंबर ने खडकी शहर वसवले पुढे त्याचे रूपांतर औरंगझेब च्या नावाखाली औरंगाबाद झाले .औरंगाबादला एक मोठं महानगर वसवलं, तटबंदी उभारली, पाण्यासाठी नहर ए अंबर बांधली. मलिक अंबर ने शहराच्या जलव्यवस्थापनाची योग्य काळजी घेतली,त्या करिता हर्सूल तलाव,अंबरी तलाव(सलीम अली) ह्यांची निर्मिती केली

5)डोक्यावरून मैला वाहण्याची पद्धत आणि वेठबिगारी हे त्याने सगळ्यात पहिल्यांदा बंद केलं(स्वतः गुलाम असल्यामुळे त्याला याची कणव आली असावी) .

6)जमीन मापण्याची दशमान पद्धत ही त्यानेच विकसित केलेली पद्धत.त्या पद्धतीचा उपयोग अजून ही होत असे.मुघल आदिलशाही कुतुबशाही टिपू अश्या अनेक सत्ताधारिकांनी या पद्धदतीच वापर केला.

7)शिवाजी महाराजांचे आजोबा मालोजीराजे यांना त्यानेच निजामशाहीत आणलं आणि वतन दिलं, आज औरंगाबाद बसस्टँड परिसर हा मालोजीपुरा म्हणून ओळखला जातो तो त्यांनी त्यांच्या नावाने वसवलेला पुरा.

ब्राह्मणांसाठी मलिक अंबरने स्वतंत्र पंडित खाणे सुरू केले होते.

9)असं म्हणतात कि भारतात खापरी नलाद्वारे पाणीपुरवठा पध्दत ही मलिक अंबरनेच आणली. दुरवरुन पाणी आणुन साठवण्याची ही पध्दत दुष्काली भागात ही त्याने यशस्वीपणे वापरली.

निजामशाही दोन, पहिली अहमदनगरची 15 व्या शतकातील आणि दुसरी हैद्राबाद ची 17 व्या शतकातील.

नगरच्या निजामशाही मूळ मराठी ब्राम्हण मलिक अहमद- हा अहमदनगरच्या निजामशाही घराण्याचा मूळ पुरुष होता. याचा आजोबा बहिरंभट नांवाचा ब्राह्मण असून तो गोदावरीच्या उत्तरेस विदर्भातील पाथरी नांवाच्या शहराचा देशपांडे होता. एक दुष्काळांत याचा आजोबा आपल्या तिमाजी नांवाच्या मुलास घेऊन विजयानगराकडे गेला. बहामनी सुलतान अहमदशहा वली याच्या सैनिकांनी विजयानगरच्या स्वारींत तिमाजीस कैद केले व गुलाम म्हणून आणलें. त्याला मुस्लिम बनवून मलिकनायन नांव ठेवलं पुढें सुलतान महंमद यानें काम बघून बढती दिली आणि निजाम-उल्मुल्क ही पदवी देऊन तेलंगणा च्या प्रांतावर त्याची नेमणूककेली . परंतु निजामउल्मुल्कनें मलिक अहमद नांवाच्या आपल्या मुलास नेमणुकीच्या जागीं पाठविलें, व आपण स्वत: सुलतानाच्या दरबारींच राहिला. येथें त्यानें खानेजहानविरुद्ध कारस्थान रचून सुलतानाच्या आदेशानुसार त्याचा हत्या केली व आपण स्वत: कारभारी झाला. यानंतरचा सुलतान जो महंमदशहा याच्या कालखंडात निजामउल्मुल्कनें आपल्या अगोदरच मोठ्या असलेल्या जहागिरींत बीड व मराठवाड्यामधील कित्येक जिल्ह्यांची भर टाकली व आपल्या मुलास तेलंगणाच्या सुभेदारीवरून परत बोलावून त्याची दौलताबाद सुभ्यावर नेमणूक केली. निजामउल्मुल्काचा खून झाल्यानंतर त्याचा मुलगा मलिक अहमद यानें बंड करून तो स्वतंत्र झाला सन 1489 ला , व स्वत:स निजामशाहा ही पदवी त्यानें लावून घेतली. तीच पुढें अहमदनगरच्या सर्व राजांनीं लाविली व त्यांच्या राज्यास यामुळएंच निजामशाही असें नांव पडलें. शिवाय मूळ पुरुष बहिरंभट याच्या स्मरणार्थ या वंशांतील प्रत्येक शहा आपल्याला बहिरी अशी पदवी लावून घेत असे.

ही त्याची खुलदाबाद ला असलेली समाधी !

मलिक अंबर म्हणजे महाराष्ट्राला मिळालेला एक कुशल योद्धा भाग ३

 

मलिक अंबर म्हणजे महाराष्ट्राला मिळालेला एक कुशल योद्धा

लेखन :आशिष माळी

भाग ३

आयुष्यभराचा ससेहोलपट ची धडा घेऊन त्यांनी सैन्यात सगळ्या जातीधर्माला सोबत घेतलं, पायाला तोडा, बसायला घोडा आणि ढालभर रुपय्या ही त्याची पद्धत लोकांना भावी आणि त्यांनी मराठी माणसाचे सैन्य उभा केले,

1)गनिमीकावा शहाजी महाराजांना मलिक अंबर नेच शिकवला पण नंतर शिष्य एवढा हुशार झाला की विचारू त्यामुळे मलिक अंबर शहाजी महाराजा वर जळत होता याची परिणीती शहाजी महाराजांनी निझाम शाही सोडण्यात झाली.ते थेट परत आले ते मलिक अंबर च्या मृत्यूनंतर.जसे शिवाजी महाराजांचे नाव देशात अफझलखान मुळे प्रसिद्ध झाले तसे शहाजी महाराजांचे नाव भातवडीच्या युद्धाने देशात प्रसिद्ध झाले होते.

2)आजचे शिवाजी महाराज आपले दैवेत आहे ते पण मलिक अंबर मुळे.शहाजी महाराज (मालोजी भोसले यांचे सुपुत्र)आणि जिजाबाई(लखुजी जाधवयांची कन्या) या साठी त्यांनी मध्यस्थी केली होती.निझाम शाही वाचवायची असेल तर या दोन मराठा खानदानात सुमधुर संबंध व्हायला हवे होते हे मलिक अंबर ने ओळखले.

3)दख्खन च्या इतिहासात मराठेशाही च्या पराक्रमाने मुघलांच्या नाकात दम करण्यापूर्वी मुघलांना त्रस्त करून सोडण्याचं काम करणारा मलिक अंबर हा एक चकित करणारा योद्धा. आपण नेहमी ताराबाई ला मानतो की तिच्या नेतृत्वाखाली मराठयानी प्रथमच नर्मदा ओलांडली (नेमाजी शिंदे आणि खंडेराव दाभाडे नि नर्मदा ओलांडली) आणि उत्तरेत धुमाकूळ घातला तर ते चुकीचे आहे.मलिक अंबर च्या नेतृत्वाने निजामशाही मधील अनेक मराठयानी १६२० ला मध्य प्रदेश मध्ये उत्तरेत थैमान घातले.

मलिक अंबर & त्याचे 60000 मराठी सैन्य ने गनिमी काव्याचे सर्वाना प्रशिक्षण देऊन मांडू पर्यन्त धडक मारून मुगलांना चांगलेच धुवून काढले सर्वात आधी मराठे मलिक अंबर सोबत मालव्यात घुसले 1619-20त्यानंतर नेमाजी शिंदे ने औरंगजेबाच्या काळात नर्मदा पार केली

मलिक अंबर म्हणजे महाराष्ट्राला मिळालेला एक कुशल योद्धा भाग २

 

मलिक अंबर म्हणजे महाराष्ट्राला मिळालेला एक कुशल योद्धा

लेखन :आशिष माळी

भाग २

अल्लाउद्दीन खिलजीच्या क्रूर कहाण्या जनतेला दाखवण्याऐवजी जर मलिक अंबरच्या इतिहासाचं अर्ध पानंही जरी इतिहासात वाचून दाखवलं तर एक वेगळा चित्र निर्माण होईल... या मलिक अंबर चा हिंदूंनी दुस्वास केला कारण तो मुस्लिम म्हणून आणि मुस्लिमांना पण नाकारले करण तो मूळचा अबसैनिया चा (त्याचाच अपभ्रंश हबशी असा होत असे, सध्या त्याला एथोपिया) अस पण म्हणतात मधील गुलाम.नंतर काही काळ मलीक अंबर हे गुलाम होते सउदी अरब येथे, नंतर त्यांनी बगदाद ला विकले मीर कासीम याने.पुढे त्याला निजमशाहीकडे विकायला आणण्यात आलं, पण निजामाने त्याला विकत घ्यायला नकार दिला. शेवटी त्याला हशमांनी इथेच टाकून निघून गेले. 10 वर्षांचा असलेला मलिक अंबर सुरुवातीला छोट्या चोऱ्यामाऱ्या करून मोठा झाला नंतर त्याने सैन्य जमवलं, सुरुवातीला काही काळकरिता भाडोत्री पद्धतीने अणे लोकांना युद्धात मदत केली. अहमदनगर च्या एका सरदाराने चंगेज खान(मध्य आशिया मधील नव्हे) त्यांना अहमदनगर वाढवले.त्या सरदारांनी मलीक अंबर यास पुढे आपला वारसदार घोषीत केले. पण एवढा पराक्रमी त्यामुळे तो निजामशाहीचा सेनापती झाला.

अनेक मुस्लिम सत्ताधारी नुसार हा मलिक अंबर आजिबात नव्हता मलिक अंबर ज्यान उभ्या आयुष्यात फक्त एकाच महिलेशी लग्न केलं आणि तो आयुष्यभर तिच्याच बरोबर राहिला त्याच्या जनानखान्यात एकही दासी नव्हती, मलिक अंबर हा स्त्रियांचा पराकोटीचा आदर करायचा अगदी छत्रपतींइतका.

नगर मधील " लकडी महल " हे त्यांचे निवासस्थान उतरत्या वयात 72 व्या वर्षी मोगलांशी झुंज देताना शहिद झाले.

मलिक अंबर म्हणजे महाराष्ट्राला मिळालेला एक कुशल योद्धा भाग १

 

मलिक अंबर म्हणजे महाराष्ट्राला मिळालेला एक कुशल योद्धा

लेखन :आशिष माळी

भाग १

मलिक अंबर म्हणजे महाराष्ट्राला मिळालेला एक कुशल योद्धा .मलिक अंबर ने महाराष्ट्र ला भरभरून दिले, इतके दिले की विचारू नका.पण सहसा महाराष्ट्रात त्याची आठवण काढली जात नाही.दख्खन च्या इतिहासात मराठेशाही च्या पराक्रमाने मुघलांच्या नाकात दम करण्यापूर्वी मुघलांना त्रस्त करून सोडण्याचं काम करणारा मलिक अंबर हा एक चकित करणारा योद्धा. एक हबशी गुलाम म्हणून भारतात येउन पोचलेला पुढे थेट अहमदनगरच्या निझामाचा ‘पेशवा’ झाला.मालोजी आणि विठोजी यांना निझाम ने जुन्नर ची वतन दिले ते मलिक अंबर च्या शिफारशीनंतर. त्या काळात आदिलशाही व निजामशाहित मोठी भांडणे निर्माण होऊ लागली.सुपे परगणा मालोजी राजेंना भेटला ते तिथेच राहू लागले.निजामशहा मेला व त्याचे सरदार मलिक अंबर व राजू मिआन यांच्यात गादी साठी संघर्ष होऊ लागला.मालोजीराजे मलिक अंबरच्या बाजूने जातील अस वाटल्याने मिआन राजुने मालोजी राजे यांची इंदापूर येथील गडीत हत्या करण्यात आली .त्यावेळी त्यांचे पुत्र शहाजीराजे केवळ 5 वर्षाचे होते,विठोजीराजेंनी जहागिरीचा संभाळ केला व 1611 ला त्यांचा मृत्यू झाला त्यांनतर ती जबाबदारी शहाजीराजेंवर आली.त्यावेळी शहाजीराजे केवळ 12 वर्षाचे होते.त्यानंतर मलिक अंबर ने त्यांची पाठराखण केली.

27 वर्षाच्या मराठ्यांच्या स्वातंत्र संग्रामनचे आपल्या कौन कौतुक. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या मृत्यूनंतर 1680 ते 1707 मध्ये संभाजी महाराज, संताजी ,धनाजी ,राजाराम महाराज, ताराबाई,आणि कित्येकांनी झुंज देऊन मुघलांना लांब ठेवले पण हे आपण करू शकतो हा विश्वास कदाचित मलिक अंबर मुळेच आला असेल कारण १५० मराठा स्वार घेऊन निजामशाही वाढवली मलिक अंबर ने , शाहाजी महाराज आणि त्यावेळचे अनेक मराठा लोकांना घेऊन निजामशाही वाढवली ती मलिक अंबर ने . एकाच वेळी शाहजहान च्या मुघल आणि इब्राहिमशः आदिलशाही यांनी एकत्र केलेला हल्ला थोपवालाच नाही तर त्या दोन शाह्यांना पराभूत केले.

गानिमिकावाच्या जनक मलिक अंबर भाग २

 

गानिमिकावाच्या जनक मलिक अंबर

लेखन :ओंकार ताम्हणकर ( चारुस्थली )

भाग २

मोगलांशी तह झाल्यावर मलिक अंबर ने स्वतःचे लक्ष प्रजेकडे दिले. सतत च्या युद्धामुळे प्रजेची ससेहोलपट झाली होती. महसूल गोळा होण्यात अडचणी निर्माण होऊ लागल्या होत्या. पर्यायाने राज्यात आर्थिक तंगी येऊ लागली होती. या अडचणींना तोंड देण्यासाठी मलिक अंबर ने जमिनीची मोजणी करून घेतली. जमिनीचे बागायती व जिरायती असे दोन भाग करून घेतले. जमिनीच्या उत्पन्नाचा २/५ भाग धान्यरूपाने कर म्हणून घेण्यास सुरुवात केली. मागील कित्येक वर्षांच्या उत्पन्नाची सरासरी काढून प्रत्येक शेतावर सरकारचे नक्त देणे ठरविले आणि ते देणे पण कमीजास्त येणाऱ्या पिकांच्या मनाने कमीजास्त देण्याची सवलत ठरवली. लोकांना नवीन जमिनी लागवडी खाली आणण्यास प्रोत्साहन देऊन त्या जनिमीवर काही वर्षे सारामाफी दिली. मलिक अंबर ने केलेल्या या सुधारणांमुळे तत्कालीन निजामशाही रयत सुखी झाली होती.

यावेळी निजामशाही २ मोठ्या सरदारांमुळे टिकून राहिली होती.

१. मलिक अंबर २. मियां राजू.

यातील मिया राजू फारच खालच्या दर्जाचा असल्यामुळे त्याकडील सरदार मलिक अंबराला येऊन मिळाले आणि इ.स. १६०२ मध्ये मलिक अंबरने मिया राजू वर चाल करून त्याचा नांदेड येथे पराभव केला. आणि त्याला व मुतृझा निजामशहा ला दौलताबाद किल्ल्यावर कैदेत ठेवले.

यानंतर मलिक अंबर ने मोगलांनी जिंकलेले निजामशाहीचे प्रदेश पुन्हा जिंकण्यास सुरवात केली. पुढे मोगलांचेही बरेच प्रदेश अंबरने जिंकले.

इ.स. १६०९ साली मुघल बादशाह जहांगीर ने खानजहान लोदीला अंबरविरुद्ध पाठविले. अंबराचा विजय झाला.

इ.स. १६११ मध्ये पुन्हा मुघलांनी मलिक अंबर विरुद्ध स्वारी केली. त्यातही मलिक अंबर चा विजय झाला.

सततच्या या पराभवामुळे मुघल बादशाह जहांगीर फार चिडला आणि स्वतः दक्षिणेत यायला निघाला. त्यावेळी पराभूत खानजहान ने त्याला थांबविले आणि स्वतः परत दक्षिणेत आला. यावेळी मात्र त्याने मलिक अंबर विरुद्ध थेट न जाता अंबरच्या लखुजी जाधवराव सारख्या अंबरच्या सरदारांना आपल्या बाजूला करून घेतले आणि त्याच्यावर हल्ला केला. ही लढाई १६१२ रोजी सुरू झाली पुढे ५ वर्ष चालली. यात मात्र मलिक अंबराचा पराभव झाला.

इ.स. १६२४ मध्ये मुघल आणि आदिलशाही फौजांनी एकत्रितपणे निजामशाहीवर हल्ला केला. या युद्धास भातवडीची लढाई म्हणतात. निजामशाही कडून या युद्धाचे नेतृत्व मलिक अंबर याने केले होते. त्याच्याबरोबर शहाजीराजे, शरीफजीराजे, खेळोजी भोसले वगैरे मंडळी होती. या युद्धात मालिक अंबराचा विजय झाला.

"शके १५४६ रक्ताक्षी संवत्सरे कार्तिक मासी भातवडीस मोगलांचा सुभेदार लष्करखान व आदिलशाही मुल्ला महमद येसी दोन कटके मलिक अंबरे बुडविली."

युद्धानंतर लगेचच मलिक अंबर ने कमकुवत झालेल्या आदिलशाहीचा बराच प्रदेश उध्वस्त केला.

पुढे १० मे १६२६ रोजी वृद्धापकाळाने मलिक अंबराचा खुल्दाबाद येथे मृत्यू झाला.

• मलिक अंबरने त्याच्या काळात जातीभेद केला नाही. त्याने अनेक मंदिरांना कायमची इनामे देऊ केली होती.
• मलिक अंबरने निजामशाही रयतेची चांगल्या प्रकारे काळजी घेतली.
• मलिक अंबरने सर्वप्रथम गनिमी काव्याचा मोठ्या प्रमाणात वापर केला.
• मलिक अंबरने जुन्नर शहराची भरभराट केली. आजही त्याचा वाडा जुन्नर शहरात आहे.
• मलिक अंबरने खडकी हे शहर वसविले. ज्याला आपण आज औरंगाबाद म्हणतो.

संदर्भ :-

• इतिहासाच्या पाऊलखुणा भाग १
• जेधे शकावली
• शिवभारत
• जहांगीरनामा

गानिमिकावाच्या जनक मलिक अंबर भाग १

 

गानिमिकावाच्या जनक मलिक अंबर

लेखन :ओंकार ताम्हणकर ( चारुस्थली )

भाग १

एकेकाळी गुलाम असलेला, पुढे निजामशाहीचा पडता डोलारा सांभाळणारा, सामान्य जनतेला सुखावह शासनपद्धती सुरू करणारा मलिक अंबर!

मलिक अंबर हा एक ऍबेसिनिअन(हबशी, सिद्दी) १५४६ च्या असपास बगदाद येथे जन्मला. तिथे त्याला मीर कासीम नावाच्या व्यापाऱ्याने विकत घेतले आणि पुढे अहमदनगर येथील चेंगीजखान नावाच्या निजामशाही सरदाराला विकले.

पुढे तो निजामशाहीत १५० स्वरांचा नायक झाला. दरम्यान आदिलशाहीला जाऊन मिळाला. तेथे त्याला हीन वागणूक मिळल्यामुळे पुन्हा १५९४ मध्ये निजामशाहीत परतला. त्यांनतर त्याच्या साहसी वृत्तीमुळे चांदबीबीने त्याला आपल्या पक्षात करून घेतले.

निजामशाहीत चाललेल्या अनागोंदीचा फायदा घेऊन मुघल सम्राट अकबर ने अहदनगर वर हल्ला केला. त्यावेळी मलिक अंबर चांदबीबीबरोबर शौर्याने लढला. याच धामधूकीत चांदबीबीचा खून झाला. त्यानंतर बुऱ्हाण निजामशहा चा नातू बहादूर व पुढे त्याचा भाऊ बुऱ्हाण हा निजामशाही गादीवर बसला. या बुऱ्हाण ला गादीवर बसविण्यात मलिक अंबर ने मदत केली होती.

वर उल्लेख केल्याप्रमाणे अकबराने १५९५ साली अहमदनगर ला वेढा घातला आणि अहमदनगर जिंकून घेतले. पुढे मलिक अंबर ने मराठा सरदारांच्या गनिमी कावा या युद्ध पद्धतीने मुघलांना डोंगराळ प्रदेशात खेचून त्रस्त करण्यास सुरुवात केली. गनिमी काव्याचा मोठ्या प्रमाणात वापर शिवाजी महाराजांच्या आधी मलिक अंबर याने केला होता! मलिक अंबरच्या या सतत च्या हल्ल्यांना कंटाळून पुढे ७-८ वर्षांनी मुघलांनी मलिक अंबर शी तह केला.

उत्तर मराठेशाहीतील सामाजिक स्थिती.---विवाह

 

उत्तर मराठेशाहीतील सामाजिक स्थिती.---विवाह

उत्तर मराठेशाहीतील सामाजिक स्थिती.---विवाह

लेखन :प्रकाश लोणकर
उत्तर मराठेशाहीतील म्हणजे छ. थोरले शाहू महाराज सिंहासनारूढ झाल्यापासून(इ.स.१७०८) ते दुसऱ्या बाजीरावांस इंग्रजांनी पेशवे पदावरून दूर करे (इ.स.१८१८)पर्यंत्च्या काळातील राजकीय घडामोडींप्रमाणे सामाजिक स्थिती पण जाणून घेणे आवश्यक आहे.कारण सामाजिक आणि राजकीय बाबी एकमेकींशी निगडीत असतात.त्या अनुषंगाने आजच्या पोस्ट मध्ये ‘ विवाह ‘ह्या बाबीवर चर्चा केली आहे.ह्यातील सर्व तथ्ये,आकडेवारी संदर्भीय ग्रंथातून घेतलेली आहे.
हिंदू धर्मियांच्या सोळा संस्कारातील एक अत्यंत महत्वपूर्ण संस्कार म्हणजे विवाह हा होय.विवाहाच्या अनेक उद्द्येशांपैकी एक महत्वाचे कारण संतती किंवा वंश पुढे चालविण्यासाठी कायदेशीर आणि सामाजिक मान्यता मिळविणे हा आहे.भारतीय परंपरेत विवाहाचे आठ प्रमुख प्रकार सांगितले आहेत.पण त्यातील बरेचसे समाजात रूढ झालेले नव्हते.
उत्तर मराठेशाहीत खालील प्रकारचे विवाह प्रचलित असल्याचे दिसून येते.यातील सगळेच विवाह सर्रास होत असत असेही नाही जसे कि राक्षस विवाह..जे क्वचित होत असत.
अ -बालविवाह:अशा प्रकारच्या विवाहात सामान्यतः मुलाचे वय १४ तर मुलीचे ८ वर्षे असायचे.पेशवे काळाचे बालविवाह हे वैशिष्ठ्य होते. प्रचलित सामाजिक रूढी,परंपरे नुसार ठराविक वयोमर्यादेत विवाह न झाल्यास मुलीच्या आईवडिलांना घोर,चिंता वाटायची.असे कुटुंब समाजाच्या कुचेष्टा,टिंगल टवाळीचा विषय बनत असल्याने कसेही करून उपवर मुलींचे विवाह उरकण्याची मुलीच्या आईवडिलांना घाई झालेली असायची.दुसऱ्या बाजीराव पेशव्यांनी तर इ.स.१७९८-९९ मध्ये नऊ वर्षांनंतर मुलगी बिना लग्नाची राहता कामा नये असे फर्मानच काढले होते.त्या काळात सदोदित युद्ध होत असल्याने कर्तीसवरती मंडळी मृत्यू पावून अल्पवयीन पत्नीस अकाली वैधव्य प्राप्त होऊन कौटुंबिक,सामाजिक बंधनात राहावे लागायचे हा ह्या प्रथेचा मोठा दोष होता.
बालविवाहाची काही उदाहरणे
१- मुली---थोरल्या बाजीराव पेशव्यांची मोठी बहिण भिउबाईचा विवाह बाबूजी नाईक जोशी बारामतीकर यांच्या धाकट्या भावाशी त्या चार वर्षांच्या असताना झाला तर धाकट्या अनुबाइचा विवाह वयाच्या सहाव्या वर्षी झाला.चिमाजी अप्पांची मुलगी बायाबाईचा ती साडेचार वर्षांची असताना विवाह झाला होता.राघोबादादांची कन्या दुर्गाबाई तसेच दुसऱ्या बाजीरावांच्या बयाबाई ह्या कन्येचे विवाह त्या ८ वर्षांच्या असताना झाले होते.दौलतराव शिंदे यांची पत्नी बायजाबाई विवाह समयी १४ वर्षांच्या होत्या.
२-मुलगे— थोरले बाजीरावाचा विवाह वयाच्या ११ व्या वर्षी झाला तर राघोबा दादांचा प्रथम विवाह ते ८ वर्षांचे असताना झाला होता.चिमाजी अप्पा आणि नानासाहेब आणि नाना फडणवीस प्रथम विवाह समयी ९ वर्षे वयाचे होते.विश्वासराव,थोरले माधवराव,नारायणराव,सवाई माधवराव आणि दुसऱ्या बाजीरावांचे प्रथम विवाह ते अनुक्रमे ८,५,१०,९ आणि १३ वर्षांचे असताना झाले होते.थोरले बाजीराव-मस्तानी पुत्र समशेर बहाद्दरचा पहिला विवाह पिलाजीराव जाधवांच्या मध्यस्थीने तो पंधरा वर्षांचा असताना पेठ(नाशिक)च्या संस्थानाधिपती लक्ष्धर उर्फ चिमणाजी दळवी यांच्या लालकुंवर ह्या कन्ये बरोबर झाला.
ब-विषम वा जरठ विवाह—ह्या प्रकारच्या विवाहात वर वधुपेक्षा खूपच मोठा,कित्येकदा तिच्या जन्मदात्याच्या,आजोबांच्या वयाचा असे.असे विवाह करण्यामागील मुख्य उद्येश आपल्या नंतर पण वंश चालत राहणे हा असायचा.त्यामुळे एका पत्नीपासून पुत्र संतती झाली नाही तर दुसरीशी,तिलाही नाही झाली तर आणखीन तिसरीशी,अशा पुत्राभिलाषेपोटी वय होऊन गेले तरी लोक विवाह करत असत.यातून जरठ कुमारिका विवाह व बहुपत्नीत्वाच्या प्रथा रूढ झाल्या.विषम वा जरठ विवाहाची तसेच बहुपत्नीत्वाची काही उदाहरणे खाली दिली आहेत.
व्यक्ती वय वधूचे वय विवाहांची संख्या.
१-ज्योत्याजीराव केसरकर ८० छ.शाहू महाराजांच्या आग्रहास्तव हा विवाह झाला.
त्यापासून ज्योतीजीरावाना दोन पुत्रांचा लाभ पण झाला.
२-नाना फडणवीस ६७ ९ वर्षे ९
३-सखाराम बापू बोकील ६३ ५
४-शिधोजीराव नाईक निंबाळकर २१
५-नानासाहेब पेशवे ४० ९ वर्षे २
६-रघुनाथराव पेशवे ४५ ९-१० वर्षे ६
७-महादजी शिंदे ६५ १२ ९
८- बाजीराव रघुनाथराव $ १२
९-छ.शिवाजी महाराज-दुसरे-करवीर गादी १४
१०-छ.शहाजी महाराज उर्फ बुवासाहेब करवीर गादी ८

$ बाजीराव द्वितीय यांचे पेशवेपद इ.स.१८१८ मध्ये गेल्यावर ते बिठूर इथे राहू लागले.तोपर्यंत त्यांचे सहा विवाह होऊन गेले होते.बिठूरला आल्यावर त्यांचे आणखीन सहा विवाह झाले पण त्याविषयी सविस्तर माहिती उपलब्ध नाही.आठव्या विवाहातून त्यांना तीन मुली झाल्या.तिसरी मुलगी जाने.१८४७ मध्ये झाली ज्यावेळी ते ७२ वर्षांचे होते.
क-असुर विवाह:वधू पित्यास द्रव्य,अधिकार देऊन त्या बदल्यात अशा व्यक्तीच्या मुलीशी होणाऱ्या विवाहास असुर विवाह असे धर्मशास्त्रात(स्मृती)म्हटले आहे.दौलतराव शिंद्यांनी सर्जेराव घाटगे यांना द्रव्य आणि अधिकार देऊन त्या बदल्यात त्यांच्या बायजाबाई ह्या कन्येशी विवाह केला होता.कुडाळ भागातील एका तांबोळी व्यक्तीने दोनशे रुपये घेऊन आपल्या मुलीचा विवाह ठरविला होता पण वराने पैसे न देताच जबरदस्तीने मुलीशी पाट लावल्याची तक्रार पेशव्यांकडे आली होती.काही प्रसंगी ब्राह्मण मुलींचे पण पैसा घेऊन असुर विवाह होत असत.अशा प्रकारचे विवाह थांबविण्यासाठी नानासाहेब पेशव्यांच्या पत्नी गोपिकाबाईनी दोषी व्यक्तिंस दंड ठोठावण्याचे आदेश दिले होते.दुसऱ्या बाजीरावांनी धन घेऊन मुलगी देणाऱ्या ब्राह्मणास जातीबाहेर काढावे अशी ताकीद दिली होती.
ख-राक्षस विवाह-वधूला तिच्या/मातापित्यांच्या इच्छे विरुद्ध पळवून नेऊन तिच्याशी केलेल्या विवाहास राक्षस विवाह असे म्हणतात.शिधोजीराव नाईक निंबाळकरांचा करवीर गादीच्या छ.शिवाजी महाराज(द्वितीय) यांच्या कन्ये बरोबर चा विवाह ह्या प्रकारातील होता.राक्षस विवाहाच्या अजून एका प्रकरणात वाई प्रांतातील वाघोलीच्या सिद्धनाथ मेढेकर ह्या व्यक्तीने एका जानो माणकेश्वर कुलकर्णी याची मुलगी जेवायला नेतो सांगून देवळात नेऊन जबरदस्तीने तिच्याशी लग्न लावल्याची नोंद आहे.मुलीच्या वडिलांनी पेशव्यांकडे तक्रार केल्यावर पहिला विवाह रद्द करून दुसरा विवाह करण्यास परवानगी दिली.
ग-खांडा विवाह-ह्या विवाहात प्रत्यक्ष लग्नाच्या वेळी वर उपस्थित न राहता तलवार/खांडा अशा शस्त्रांबरोबर विवाह लावला जाई.असा विवाह झालेल्या स्त्रीस खांडा राणी असे संबोधले जाई.अशा प्रकारे विवाह झालेल्या स्त्रीस लग्नाची पत्नी म्हणून समाज मान्यता मिळायची पण तिच्यापासून झालेली औरस संतती न समजता ‘ लेकावळे ‘ समजली जाई.खांडा राणीस पती निधनानंतर धर्म पत्नी प्रमाणे सती जाण्याची अनुमती होती.महादजी शिंदे राणोजी शिंद्यांच्या रजपूत वंशीय खंडाराणी चिमाबाई यांचे तृतीय अपत्य होते.दुसऱ्या बाजीरावांचा पण लाला मणिराम परदेशी यांच्या कन्येशी त्यांच्या कट्यारी बरोबर विवाह झाला होता.या विवाहातून खांडा राणी राधाबाईस तीन पुत्र झाले होते. सुभेदार मल्हारराव होळकर यांची खंडा राणी-हरकुबाई- बढवाणीच्या रजपूत राजघराण्यातील होती.
घ-विधवा विवाह/पुनर्विवाह-ब्राह्मण जातीत विधवा विवाह वा पुनर्विवाहास मान्यता नव्हती.बालपणीच विवाह होत असल्याने पती पत्नीच्या वयात खूप अंतर,युद्धजन्य परिस्थिती,अनुवांशिक आजार इ.कारणांनी पतीचा अकाली मृत्यू होण्याच्या घटना घडत.विधवा स्त्रियांवर केशवपन,विशिष्ठ रंगाची वस्त्रे परिधान करणे,शुभ कार्यातील सहभागावर प्रतिबंध,इ.बंधने लादल्याने त्यांचे उर्वरित आयुष्य निरस,दुखमय व्हायचे.
ब्राह्मणेत्तर समाजात मात्र विधवा विवाहास मान्यता होती.अशा प्रकारचे विवाह पाट/मोहोतूर आणि मुहूर्त पद्धतीने पार पडत. ह्या विवाह प्रकारात केवळ विधवा स्त्रियांचेच विवाह होत नसून पतीने त्यागलेल्या वा ज्यांचा पती प्रदीर्घ काळ बेपत्ता आहे अशा सधवा स्त्रियांचे सुद्धा विवाह होत असत.अशा विवाहास शास्त्राधार नसला तरी विवाह संबंध छेदनाची(काडीमोड)हि जुनी परंपरा होती.पाट विवाह करणाऱ्या नवऱ्यास पहिल्या नवऱ्यास ‘देज ‘ ( विशिष्ठ रक्कम)द्यावा लागायचा.अशा विवाहात पहिल्या पतीपासून झालेल्या संततीचा दुसरा पती शक्यतो स्वीकार करायचा.याला ‘ पोटाखाली जाणे ‘म्हणत असत.
विवाह प्रकारानुसार संततीचे वर्गीकरण:विविध प्रकारच्या विवाहातून जन्माला येणाऱ्या संततीचे समाजातील स्थान,दर्जा माता पित्यांच्या विवाहानुसार निश्चित होत असे.
१-कडू-आंतरजातीय विवाहातील संततीस कडू असे म्हटले जाई.अशा विवाहातून निर्माण झालेली संतती मूळ जातीत येऊन वंश संकर होऊ नये यासाठी तत्कालीन समाजाने काही बंधने टाकली होती.शक्यतो कडू संततीस जाती बाहेर ठेवण्याकडेच समाजाचा कल असायचा.तरी पण काही वेळा कडू संततीस चांगले दिवस आले,त्यांची भरभराट झाल्याचे दिसले तर त्यांच्याशी रोटीबेटी व्यवहार पुन्हा सुरु करण्यास आडकाठी नसायची.
पुण्यातील काही कडू कोष्ट्यानी संगमनेर परगण्यातील गोड कोष्ट्यांशी(फसवणूक करून)सोयरिक केली होती.वस्तुस्थिती लक्षात आल्यावर त्यांनी पेशव्यांकडे तक्रार केल्यावर पेशव्यांनी सगळ्यांनी आपापल्या जातीत वर्तावे असा आदेश दिला होता..
२-लेकावळे-बालविवाहाची पद्धत रूढ असल्याने पत्नी वयात येण्यास काही वर्षांचा काळ जाई.तसेच त्या काळात लढाई,युद्ध,लष्करी मोहिमा सतत चालू असल्याने त्यातील सहभागी पुरुष मंडळी आपल्या घरापासून बराच काळ दूर असत.ह्या दोन्हींच्या परिणाम स्वरूप विवाहबाह्य संबंध जसे कि,रक्षा,राख,उपपत्नी,नाटकशाळा,दासी आदी प्रकारच्या स्त्रियांशी संबंध येऊ लागले.यातून निर्माण झालेली संतती मुलगा असल्यास ‘ लेकावळा ‘व मुलगी असल्यास ‘ लेकावळ्या ‘ म्हणून ओळखल्या जात.ह्या संततीस औरस संततीचा दर्जा नसल्याने जन्मदात्याचा वारस म्हणून मिळणारे लाभ तिला मिळत नसत.पण त्यांची काळजी घेतली जात.त्यांना पागेचा प्रमुख,शिलेदारी,दुय्यम दर्जाची सरदारी,एकांडे शिलेदार यासारखी तैनाती मिळायची.तसेच सत्तेच्या जवळच्या परिघात त्यांचा वावर असायचा.
बाळाजी विश्वनाथ पेशवे(थोरल्या बाजीराव पेशव्यांचे वडील)यांना गुलवती नावाच्या नाटकशाळे पासून भिकाजी नावाचा थोरल्या बाजीरावांसारखाच दिसणारा मुलगा झाला होता.भिकाजीने थोरल्या बाजीरावांबरोबर बऱ्याच मोहिमात भाग घेऊन शौर्य दाखविले होते.थोरले बाजीराव आणि त्यांची आई राधाबाई यांच्यातील भिकाजी दुवा होता.राधाबाईंनी भिकाजीसारख्या पेशव्यांच्या लेकावळ्याना त्यांच्या निवासासाठी पुणे शहरात स्वतंत्र निवासी वसाहतीची स्थापना केली होती.
इंदूर शहरात होळकर घराण्यातील लेकावळ्यान्साठीची कुँवर आळी प्रसिद्ध आहे.ह्या लेकावळ्याना होळकरांकडून दरमहा ठराविक रक्कम पगार म्हणून मिळायची.त्यांना कागदोपत्री चिरंजीव म्हणून संबोधले जायचे.कुंवर लेकावळ्यात मराठा,धनगर,रजपूत,मुसलमान इत्यादी विविध जातीधर्मांची मंडळी असत.सर्व कुंवर मंडळी होळकर हेच उपनाम बहुदा लावतात.धर्मा कुंवर,हरनाथसिंह,भारमल दादा हे होळकरशाहीतील नामांकित लेकावळे होते.
थोरले बाजीराव आणि मस्तानी यांचा मुलगा समशेर बहाद्दूर पेशवे घराण्यात लेकुरवाळा म्हणूनच समजला जाई.नानासाहेब पेशव्याना येसू ह्या लाडक्या रक्षेपासून तीन तर स्वरूपापासून एक पुत्रप्राप्ती झाली होती. होती.राघोबादादास उपस्त्रीयांपासून अनौरस पुत्रांपेक्षा अनौरस कन्याच जास्त झाल्या.त्यात एक लक्ष्मणसिंह म्हणून लेकावळा होता.नानासाहेबांचे कृष्णसिंग,हैबतसिंग आणि लक्ष्मणसिंग हे लेकावळे दुसऱ्या बाजीरावांच्या कारकिर्दीत पण कार्यरत होते.
नीतिबाह्य लग्ने:सर्व जातीतील प्रजाजनांनी विवाहासारख्या बाबतीत आपापल्या जाती रिवाज,प्रथा,नीतिबंधने यानुसारच वागावे असे राज्यकर्त्यांचे धोरण होते.इ.स.१७७०-७१ मध्ये भिउबाई व्यास ह्या ब्राह्मण महिलेने आपल्या मुलीचे दोन वेळा लग्न लावले.हा प्रकार उघडकीस आल्यावर सर्व संबंधिताना शिवनेरी किल्ल्यावर कैदेत टाकण्यात आले. इ.स. १७५२-५३ मध्ये सिन्नर जिल्हा नाशिक येथील निंबाजी वल्द(पिता) झगडा..बहुदा झगडे असावे.याने धोंडाजी माळी ह्या बऱ्याच वर्षांपासून परदेशी गेलेल्या व्यक्तीच्या पत्नीशी धोंडाजी जिवंत आहे कि नाही याची खातरजमा न करता पाट लावला.यासाठी त्याला ८० रुपये दंड भरावा लागला.बापुजी माळी नावाच्या व्यक्तीने आपल्या मुलीचा प्रथम पती हयात असून देखील तिचा दुसऱ्या व्यक्तीबरोबर पाट लावून दिल्याने त्याला पण ८० रुपये दंड ठोठावण्यात आला होता.
विवाहाचा थाटमाट-लग्न समारंभ सामाजिक मान्यतेनुसार आपापल्या जातीतील रूढी,परंपरा,प्रथा यानुसार उभय पक्षांच्या समाजातील स्थान आणि सांपत्तिक स्थितीनुसार साजरे होत असत.देवक,देवप्रतिष्ठा,हळद,उष्टी हळद,वाग्निश्चय,सीमंत पूजन,वरात,मिरवणुकी आदी उत्साहात काढल्या जात.सवाई माधवरावांचा विवाह १०-०२-१७८३ रोजी पुण्यात झाला.त्यासाठी सबंध देशभरातून राजेरजवाडे,संस्थानिक,जहागीरदार आदि मंडळी आली होती.ह्या विवाहासाठी दुसरे छ.शाहू महाराज,निजामाचा मुलगा तसेच टिपू सुलतान पण येणार होते.शाही पंक्तीसाठी १५०० चांदीची ताटे,१२०० समया बनविण्यात आल्या होता.सुमारे एक महिना हा सोहळा चालला होता.
दौलतराव शिंद्यांनी पण त्यांच्या बायजाबाई बरोबर झालेल्या विवाहासाठी दोन कोटी रुपये खर्च केले होते.
सर्वसामान्य जनता पण लग्नकार्यासाठी अमाप खर्च करत असे,त्यासाठी कर्ज काढण्याची पण तिची मानसिकता असायची.एकंदरीत सर्व जाती जमातीत विवाह मोठ्या थाटामाटाने पार पडत असत.
संदर्भ:१-पेशवे –लेखक श्रीराम साठे
२-मराठ्यांचा इतिहास,खंड दुसरा-संपादक अ.रा.कुलकर्णी आणि ग.ह.खरे
३ भवानीशंकर बक्षी यांची रोजनिशी-संपादक रामभाऊ लांडे
४-पेशवाई –लेखक कौस्तुभ कस्तुरे
५-मराठी रियासत-खंड ८.लेखक गो.स.सरदेसाई

नारायणराव पेशव्यांच्या वधोत्तर घडामोडी.

 

नारायणराव पेशव्यांच्या वधोत्तर घडामोडी.

नारायणराव पेशव्यांच्या वधोत्तर घडामोडी.

लेखन :प्रकाश लोणकर
थोरल्या माधवराव पेशव्यांच्या मृत्यू नंतर(18-11-1772)त्यांचे धाकटे बंधू नारायणराव १३ डिसेंबर 1772 रोजी पेशवेपदी स्थानापन्न झाले.त्यानंतर अवघ्या आठ महिन्यांनी म्हणजे 30 ऑगस्ट 1773 रोजी गणेशोत्सवाची सांगता होण्यास अवघा एक दिवस बाकी असताना,आजपासून २४९ वर्षांपूर्वीवव (अनंत चतुर्दशीच्या आदल्या दिवशी,भाद्रपद शुद्ध त्रयोदशी शके १६९५) राघोबा दादांच्या( दादा) सांगण्यावरून भाडोत्री शिपायांनी(गारदी)भर दुपारी नारायणराव पेशव्यांची हत्त्या केली.नारायणरावांच्या हत्त्येचे तीन कट रचण्यात आले होते.पहिल्या कटात नारायणरावांच्या नजर कैदेत असलेल्या दादांची मुक्तता करून त्यांना पुण्याबाहेर नेऊन फौज उभी करून देऊन नारायणरावांस गुडघे टेकायला लावायचे असे नियोजन होते.ह्या कटाचे सूत्रधार नागपूरकर मुधोजी भोसल्यांचे वकील व्यंकटराव काशी,लक्ष्मणराव काशी तसेच पुणे दरबारातील बुजुर्ग सरदार सखाराम हरी गुप्ते होते.कटासाठी लागणारे द्रव्यबळ आणि हिम्मत कमी पडल्याने हा कट बारगळला.दुसरा कट भवानराव प्रतिनिधी,सदाशिव रामचंद्र,विठ्ठल विश्राम,चिंतो विठ्ठल आणि सखाराम बापू बोकील यांनी रचला होता.ह्यात दादांची सुटका करून नारायणरावांस कैदेत टाकून त्यांच्या जागी दादांस पेशवा करण्याचा विचार होता.हा कट सुद्धा पेशव्यांच्या निष्ठावान सरदारांच्या भीतीने अंमलात येऊ शकला नाही. तिसऱ्या कटाचे मुख्य सूत्रधार दादा आणि सुमेरसिंग गारदी यांचा असा विचार होता कि नारायणरावास धरावे असे करताना विरोध झाला तर जीवे मारण्यास पण मागेपुढे पाहू नये,कारण कट असफल झाला तर पेशव्यांचे निष्ठावंत कटात सामील मंडळीना सहीसलामत जाऊ देणार नाहीत. तिसऱ्या कटाची कुणकुण रघुजी आंग्रे यांना लागली होती.त्यांनी नारायणरावांना त्या दिवशी शनिवारवाड्यावर जाऊ नये असा इशारा पण दिला होता.पेशव्यांचे सेनापती हरिभाऊ फडके यांना पण असं काही विपरीत घडण्याची शक्यता असल्याचे कळविले गेले होते.पण नारायणराव आणि हरिभाऊ ह्या दोघांनी हे इशारे विशेष गांभीर्याने घेतले नाही.ह्या दोघांनी धोक्याच्या सूचना गांभीर्याने न घेणे नारायणरावांच्या जीवावर बेतले.
नारायणरावांच्या हत्त्ये प्रसंगी मारेकऱ्यांनी तिथे उपस्थित असलेल्या आणि त्यांना अडविणाऱ्या सात ब्राह्मण,एक हुजऱ्या,एक नाईक,दोन कुणबिणी अशा अकरा व्यक्तींना ठार केले.तसेच यावेळी एक गाय पण मारली गेली.दादांच्या आज्ञे नुसार त्रिंबकमामा पेठ्यांनी नारायणरावांच्या तुकडे तुकडे झालेल्या शवाचे अंतिम संस्कार मुठा नदीच्या काठी रात्री अत्यंत गुपचुपपणे उरकले.त्याच दिवशी रात्री तत्कालीन रूढी नुसार नारायणराव यांची पत्नी गंगाबाईच्या केशवपणाचा विधी पार पडला.दादा घरात सूतक असताना सुद्धा दुसऱ्या दिवशी दरबार भरवून ‘ वैऱ्याचे सूतक कशाला पाळायचे?असे निर्लज्जपणे सांगून पेशव्यांच्या मसनदीवर जाऊन बसले.तसेच आपण पेशवेपदी आरूढ झाल्याची दवंडी पुणे शहरात दादांनी पिटवली.गारद्यांना दोन किल्ले आणि आठ लाख रुपये देऊन दादांनी त्यांना शनिवारवाड्या बाहेर काढले.18 सप्टेंबरला दादांनी नारायणरावांचे मारेकरी महमद इसाफ आणि सुमेरसिंग गारदी यांचा त्यांच्या घरी जाऊन गौरव केला. नारायणरावांच्या दहाव्या दिवशी ओंकारेश्वरी तिलांजली साठी जमलेल्या मंडळींपैकी त्र्यंबकमामा पेठे,सखारामबापू बोकील,नाना फडणवीस,हरिपंत तात्या फडके,यांनी नदीतील वाळूचे शिवलिंग बनवून त्यावर हात ठेवून शपथ घेतली कि ते थोरल्या पातीशीच ( नानासाहेब)एकनिष्ठ राहतील,दादांच्या वंशास नमस्कार करणार नाही. दुसरीकडे दादांनी आपला दत्तक पुत्र अमृतरावला साताऱ्याला छत्रपती रामराजांकडे आपल्यासाठी पेशवाईची वस्त्रे( नियुक्ती पत्र)आणण्यास रवाना केले.३१ ऑक्टोबर १७७३ रोजी दादांनी पुण्याजवळील आळेगाव इथे पेशवाई ची वस्त्रे स्वीकारली.मधल्या दीड दोन महिन्यात न्यायमूर्ती रामशास्त्री प्रभुणे यांनी नारायणरावांच्या हत्तेची चौकशी पूर्ण केली.चौकशीअंती त्यांनी या प्रकरणात दादा मुख्य सूत्रधार असल्याचे जाहीर केले.पेशव्याचा खून करणारी व्यक्ती पेशवा बनून कारभार करण्यास सर्वथैव अपात्र असल्याचे त्यांनी दादांस सांगितले.रामशास्त्रीना नारायणराव हत्त्याकांडात दादांची पत्नी आनंदीबाई हिचा सहभाग असल्याचे आढळले नाही.स्त्रियांना त्यांनी केलेल्या अपराधाबद्दल या राज्यात शिक्षा नसल्याने कटातील म्होरक्यांनी आपल्या बचावासाठी नारायणरावांच्या वधाचे खापर धूर्तपणे आनंदीबाईवर फोडल्याचे त्यांनी प्रतिपादन केले.न त्यांनी आनंदीबाईंची चौकशी केली न बारभाईनी ` ध `चा ` मा ` कुणी केला याची सखोल चौकशी करावी म्हणून रामशास्त्रींकडे आग्रह धरला.मराठेशाहीचा ताबा घेतल्या नंतर इ.स.१८२४ आणि १८२६ मध्ये इंग्रजांनी पेशवे दफ्तराचा सखोल अभ्यास केल्यावर त्यांना सुद्धा ध चा मा करण्यात आनंदीबाई चा सहभाग असल्याचे सूचित करणारे पुरावे मिळाले नाही.आजतागायत कुणाही इतिहास संशोधकाला याबाबतचा पुरावा मिळालेला नाही.त्यामुळे रामशास्त्री प्रभुणेनचे आनंदीबाईस दोषी न धरणे योग्य दिसते.
पेशवे घराण्यातील आपल्या स्थानाकडे पाहून दोष परिहारार्थ रामशास्त्री आपणास ब्राह्मण भोजन,यज्ञयाग जपजाप्य यासारखी छोटी मोठी प्रायश्चित्ते घ्यायला सांगून सोडून देतील असेल दादांना वाटत होते.पण तसे घडले नाही.शास्त्रीबुवांनी दादांनी केलेल्या कृत्यास केवळ देहांत प्रायश्चित हीच सजा असल्याचे ठणकावून .सांगितले.दादांनी अर्थातच राम्शास्त्रींचा आदेश मानण्यास इन्कार केला.दादांच्या दंडेलीच्या कारभाराचा वीट येऊन रामशास्त्रीनी न्यायाधीश पदाचा राजीनामा देऊन आपल्या गावी जाऊन भिक्षुकी सुरु केली.
३१ ऑक्टोबर १७७३ रोजी पेशवे पदाची वस्त्रे स्वीकारल्यानंतर दादानी कर्नाटकात हैदर अलीच्या बंदोबस्तासाठी मोहीम काढली.दादा त्यानिमित्ताने नोव्हेंबर १७७३ मध्ये पुण्याबाहेर पडल्यावर पुन्हा दादांचे पाय पुण्याला कधी लागले नाही.कर्नाटक मोहिमेवर दादांबरोबर असलेले सखाराम बापू,हरिपंत तात्या आणि नाना फडणवीस दादांची दिशाभूल करून मध्येच पुण्याला परतले.पुण्याला आल्यावर दादांच्या विरोधकांनी बारभाई मंडळ नावाचा गट स्थापन करून नारायणराव पत्नी गंगाबाई ज्या त्यावेळी गरोदर असून बारभाईनच्या संरक्षणात पुरंदर किल्ल्यावर होत्या,यांना पेशवा म्हणून छत्रपती रामराजांकडून मान्यता मिळविली.तसेच दादांस पेशवेपदावरून बडतर्फ करविले.ह्या सगळ्यांचा परिपाक म्हणून बारभाई मंडळाकडे मोठ्या प्रमाणात मराठे सरदार आकृष्ठ झाले आणि त्यांची बाजू मजबूत झाली.बारभाई मंडळाने दादांचा पाठलाग सुरु केला.बाजू कमजोर पडल्याने दादा इंग्रजांच्या आश्रयास गेले.
बारभाई मंडळाने नारायणरावांच्या मारेकऱ्यांची,कटात सामील लोकांची धरपकड सुरु केली.गुन्हेगारांना पकडून शिक्षा देण्यचा सिलसिला अनेक वर्षे चालू होता.महमद इसाफला इ.स.१७७५ मध्ये आणि खरकसिंह व तुळ्या पवार यांना इ.स.१७८० मध्ये देहांत शासन दिले गेले.सुमेरसिंहला काळी नदी काठी दोन हात(भुजा)छाटून गर्दन उडवून मारण्यात आले.ह्या शिक्षेची अंमलबजावणी करणाऱ्या व्यक्तीच्या घराण्याला भूजकाटे ते भुस्कुटे असे आडनाव रूढ झाले.सुमेर सिंहच्या मुलांना व इतर गुन्हेगारांना आजन्म कारावास देण्यात आला.त्यांची घरे,मालमत्ता जप्त करण्यात आल्या.इंग्रजांकडे पळून गेलेल्या गारद्यांना पुण्यास धरून आणून त्यांना पायांस सुया टोचून,हत्तीचे पायी बांधून,कानात तापलेल्या सळया घालणे,सांडसाने शरीरावर जखमा करून चुना,मिठाचे पाणी शिंपडून मारले.त्यांच्या कुटुंबियांचे त्यांच्या (मारेकरी,कटातील गुन्हेगार)देखत शिरकाण केले गेले.
इंग्रजांच्या आश्रयाला गेलेले राघोबा दादा मराठे आणि इंग्रज यांच्यात झालेल्या पुरंदर तहान्वये मराठ्यांच्या ताब्यात आले.दादा आणि त्यांच्या कुटुंबियांची कोपरगाव(जिल्हा अहमदनगर)इथे रवानगी करण्यात आली.तिथेच दादांचे ११ डिसेंबर १७८३ रोजी निधन झाले.तत्पूर्वी काही महिने दादांनी नारायणराव माता गोपिकाबाई ज्या त्यावेळी नाशिकमध्ये वास्तव्यास होत्या,भेट घेण्याची इच्छा व्यक्त केली होती.गोपिकाबाईनी दादा केलें अपराध कबुल करून प्रायश्चित घेत असतील तरच त्यांना भेटेन असा निरोप दिला.हे प्रायश्चित ६ ऑगस्ट १७८३ ह्या दिवशी सांगवी इथे दारणा नदीच्या काठी ब्राह्मणांकरवी दादांनी घेतले.अशा प्रकारे ३० ऑगस्ट १७७२ ला नारायणराव पेशव्यांच्या हत्त्येने सुरु झालेले चक्र ११ डिसेंबर १७८३ रोजी राघोबा दादांच्या मृत्यूने पूर्ण झाले.
संदर्भ: १-मराठी रियासत खंड ५-गो.स.सरदेसाई
२-पेशवाई-लेखक कौस्तुभ कस्तुरे
३-पेशवे—लेखक श्रीराम साठे

उत्तर मराठेशाहीतील एक मोठे प्रस्थ बाबूजी नाईक-बारामतीकर जोशी

 

उत्तर मराठेशाहीतील एक मोठे प्रस्थ बाबूजी नाईक-बारामतीकर जोशी

उत्तर मराठेशाहीतील एक मोठे प्रस्थ बाबूजी नाईक-बारामतीकर जोशी

लेखन :प्रकाश लोणकर

बारामती येथील उत्तर मराठेशाहीतील एक मोठे प्रस्थ बाबूजी नाईक-बारामतीकर जोशी ह्यांना. त्यांनी ८२ वर्षांच्या आयुष्यात श्रीवर्धनकर भट घराण्यातील आद्य पेशवा बाळाजी विश्वनाथ पासून सवाई माधवराव( औट घटकेपुरता पेशवे झालेल्या राघोबा दादांसह)-अशा सात पेशव्यांची जवळपास ६४ वर्षांची कारकीर्द बघितली.नुसती बघितली नाही तर अंगच्या शौर्य,पराक्रम आणि पिढीजात धन बळावर त्यांनी उत्तर मराठेशाहीत स्वतःचे एक वेगळे स्थान पण निर्माण केले होते.पंतप्रधान(पेशवा) होण्याच्या महत्वाकांक्षेपायी त्यांच्या राजकीय भूमिकांत सातत्य राहिले नाही.वेळोवेळी ते सामर्थ्यशाली पेशव्यांबरोबर संघर्ष करत राहिले.पंतप्रधान पदाची आस शेवटपर्यंत अपुरीच राहिली.

कोकणातील केळशी गावचे रहिवाशी असलेल्या सदाशिव केशव जोशी आणि त्यांची पत्नी पार्वतीबाई यांच्या पोटी विश्वनाथ( बाबूजी नाईक) २३ मे १६९५ रोजी जन्मास आले.केशव जोशी हे काशी इथे सावकारीचा व्यवसाय करत असत.त्यामुळे सदाशिव जोशी सुद्धा पिढीजात सावकारीचा व्यवसाय चालविण्यासाठी सातारा इथे आले.त्यांच्या सावकारी व्यवसायामुळे साताऱ्यात त्यांना ` नाईक (सावकार)जोशी ` म्हणून ओळखले जाऊ लागले.इ.स .१७०८ पासून म्हणजे छ.शाहू महाराज सातारा गादीवर तख्तनशीन झाल्यापासून सदाशिवराव जोशी महाराजांच्या लष्करी मोहिमा,फौज्फाट्यासाठी कर्जाऊ पैसा पुरवू लागले होते.त्यांचा मुलगा विश्वनाथ (जन्म २३ मे १६९५)यांनी तरुण वयात पिढीजात सावकारी व्यव्सायातिल खाचाखोचा माहित करून घेताना शस्त्रास्त्र,युद्धकलेत पण प्राविण्य मिळविले.कोकणातील श्रीवर्धन निवासी बाळाजी विश्वनाथ भट १७ नोव्हेंबर १७१३ रोजी छ.शाहू महाराजांचे पेशवे म्हणून नियुक्त झाले.त्यांनी नव्याने जन्मास आलेल्या मराठी राज्याला आर्थिक दृष्ट्या सशक्त करण्यासाठी खूप कष्ट घेतले.यातून त्यांचा आणि सावकार बाबूजी नाईकांचा स्नेह जुळला.राज्य चालविण्यासाठी कर्जाऊ रकमेची निरंतर व्यवस्था होण्याच्या दूरदृष्टीने बाळाजी विश्वनाथांनी आपल्या चारही अपत्यांचे विवाह सावकारी पार्श्वभूमी असलेल्या घराण्यात केले होते.बाळाजींची धाकटी कन्या ( थोरल्या बाजीराव पेशव्यांची धाकटी बहिण) भिउबाई हिचा विवाह इ.स.१७१२ मध्ये बाबुजींचा धाकटा भाऊ आबाजी पंत याच्याशी होऊन बाबूजी आणि बाळाजी एकमेकांचे सोयरे झाले.बाळाजी विश्वनाथ बाबूजी जोशींना आपल्या बरोबर विविध लष्करी मोहिमांत नेऊ लागले.नोवेंबर १७१८ रोजी औरंगाबादहून पन्नास हजार मराठी फौज सय्यद बंधूंच्या मदतीसाठी दिल्लीला रवाना झाली.सय्यद बंधूंच्या मदतीने मराठ्यांना चौथाई,सरदेशमुखी आणि स्वराज्याच्या अधिकृत सनदा मोगल बादशाह कडून मिळवायच्या होत्या.तसेच तीस वर्षे मोगलांच्या ताब्यात असलेल्या महाराणी येसूबाई आणि राजघराण्यातील अन्य सदस्यांची मुक्तता करून त्यांना स्वराज्यात आणायचे होते.बाळाजी विश्वनाथांच्या नेतृत्वाखाली दिल्लीला कूच केलेल्या मराठी फौजेत अंबाजीपंत पुरंदरे,संताजी भोसले,परसोजी भोसले,पिलाजीराव जाधव,उदाजी पवार.बाळाजी महादेव फडणवीस,बाळाजी विश्वनाथांचे पुत्र बाजीराव,व्याही बाबूजी नाईक,शेख मीरा,नारो शंकर सचिव,चिमणाजी मोघे यासारखी विजीगिषु इराद्याची पराक्रमी मंडळी होती.महाराणी येसूबाई आणि राजघराण्यातील अन्य सदस्यांना घेऊन मराठी फौज २० मार्च १७१९ ला दिल्लीहून साताऱ्याच्या दिशेने निघाली.छ.शाहू महाराज आणि मातोश्रीं १२ वर्षांनी एकमेकांना भेटले!

पेशव्यांचे व्याही म्हणून बाबूजींना पेशव्यांकडून सतत पाठींबा मिळत गेल्याने त्यांच्यावर सोपवलेल्या अनेक कामगिऱ्या त्यांनी यशस्वीरीत्या पार पाडल्या.सत्तेच्या उच्चतम वर्तुळात सदा वावर होत राहिल्याने त्यांचा विविध मान्यवर व्यक्तींशी संबंध येत गेला.यातून त्यांना अनौपचारिक असे ` बाबूजी ` नांव प्राप्त झाले.

थोरल्या बाजीरावांशी वितुष्ठ:बाळाजी विश्वनाथ एप्रिल १७२० मध्ये मृत्यू पावले.त्यांच्या पश्चात पेशवेपदी कुणाला नियुक्त करायचे यावरून सातारा दरबारात मोठ्या खेळ्या सुरु झाल्या.देशस्थ आणि कोकणस्थ दोन्ही गट आपले उमेदवार रेटू लागले.बाळाजी विश्वनाथांच्या पिलाजी जाधवराव,नाथाजी धुमाळ,उदाजी पवार,अंबाजीपंत पुरंदरे,संताजी भोसले,कान्होजी आंग्रे यांसारख्या निकटवर्तीय सहकाऱ्यांचा बाळाजींचे थोरले पुत्र बाजीराव यांना छ.शाहू महाराजांनी पेशवेपदी नियुक्ती करावे अशी इच्छा होती.बाबूजी नाईकांची पण अशीच इच्छा होती. त्यासाठी सातारा दरबारातील बऱ्याच मुत्सद्दी,राजकारण्यांचा रोष पत्करून त्यांनी छत्रपतींकडे बाजीरावांसाठी पूर्ण ताकद लावली छ.शाहू महाराजांनी पण बाळाजी विश्वनाथांनी त्यांच्यासाठी घेतलेले कष्ट,समर्पण,प्रामाणिकपणा इत्यादी बाबी ध्यानात घेऊन बाजीराव बाळाजी(थोरले बाजीराव) यांची १७ एप्रिल १७२० रोजी पेशवेपदी नियुक्ती करून बाबूजी नाईकांस नवनियुक्त पेशव्यास सर्वतोपरी साह्य करण्याची आज्ञा केली.

बाजीरावांनी दिलेल्या सर्व कामगिऱ्या बाबुजींनी चांगल्या प्रकारे पार पडल्या.परंतु पुढे पुढे बाजीराव आणि बाबूजी यांच्यात कर्ज फेडीवरून कुरबुरी सुरु झाल्या.प्रकरण शाहू महाराजांकडे गेल्यावर त्यांनी बाबूजींना,” बाजीराव स्वतःच्या चैनीसाठी कर्ज उचलत नाहीत..वादात गुंतण्यापेक्षा सबुरी धरा”असा सल्ला दिला.बाबूजी नाईकांनी वेळोवेळी लष्करी मोहिमांसाठी पुरविलेल्या कर्जापोटी कृतज्ञता भावनेने बाजीरावांनी त्यांना मराठ्यांचे वकील म्हणून इ.स.१७२७ मध्ये निजामाकडे पाठविले.तिथे त्यांनी निजाम,मराठे,मोगल,रजपूत यांच्यातील किचकट परस्पर संबंधांचे चांगले निरीक्षण केले.निजामाचे वैभव,लष्करी ताकद,कावेबाजपणा,तेथील सावकारांचे महत्व आदींनी ते खूपच प्रभावित झाले.तरी पण त्यांनी आपली निष्ठा मराठा साम्राज्याशीच कायम ठेवली.बाबूजींच्या उत्तम कामगिरीवर खुश होऊन बाजीरावांनी त्यांना माळव्याची सुभेदारी दिली.बाबूजी नाईकांनी माळव्यातुन पाठविलेल्या खंडणी,नजराणे आणि चौथाईमुळे बाजीरावांनी युद्ध मोहिमांसाठी त्यांच्याकडून उचललेल्या कर्जाची परतफेड होऊन गेली.इ.स.१७३३ मध्ये बाबूजींना पेशव्यांनी पुण्यात बोलावून तीन पेठांची चौधरकी दिली.बाजीरावांच्या मातोश्री राधाबाई १७३५-३६ मध्ये उत्तरेत तीर्थयात्रेला गेल्या होत्या.त्यांचे व्यवस्थापक म्हणून बाबूजी नाईक त्यांच्या बरोबर होते.नोवेंबर १७३७ मध्ये भोपाळ मार्गे दिल्लीला बाजीरावांनी काढलेल्या मोहिमेत बाबूजी नाईक पण होते.ह्या मोहिमे नंतर बाबूजींच्या ऐश्वर्यात प्रचंड वृद्धी झाली.आपल्या पैशाच्या जोरावर पेशवे लष्करी मोहिमा आखतात,कर्ज वेळेवर फेडत नाहीत पण नांव मात्र त्यांचे होते,असे विचार बाबूजींच्या मनात येण्यास सुरुवात होऊन ते पेशव्यांबरोबर बरोबरी तसेच कर्ज परतफेडीसाठी तगादे करू लागले.बाबूजी नाईक बाजीरावांच्या विरुद्ध जाण्याचे अजून एक कारण होते.बुंदेलखंड मोहिमेत बाबूजी नाईकांचा सहभाग होता.तेथून येताना लुटीत मिळालेला एक हत्ती आवडल्यामुळे त्यांनी स्वतःकडे ठेवून घेतला.लुटीत मिळालेला यच्चयावत ऐवज प्रथम सरकारात दाखल केला पाहिजे,मग त्याची नियमानुसार वाटणी होईल असा बाजीरावांचा शिरस्ता होता.त्यानुसार त्यांनी आपल्या मेव्हण्याला,धनकोला-बाबूजी नाईकांना लुटीत मिळालेला हत्ती ताबडतोब सरकारजमा करण्याचे आदेश दिले.पण डोक्यात हवा गेलेल्या बाबुजींनी तसे करण्यास साफ नकार दिला.बाजीराव सरकारी हुकुम मोडणाऱ्याला कधीच सोडत नव्हते.त्यांनी बाबूजी नाईकांच्या वाड्यावर चौकी पहारे बसविले.चिमाजी अप्पांच्या मध्यस्थीने हे प्रकरण मिटले गेले.असाच प्रकार बाबूजींचे चिरंजीव आबाजीपंत याने पण केला होता.दाभाडे सरदारांकडून मिळालेली लुट त्यांनी सरकारमध्ये जमा न करता परस्पर कर्ज वसुलीसाठी स्वतःकडे ठेवली होति.बाजीरावांचे धाकटे मेहुणे ( बहिण अनुबाईचे पती ) व्यंकटराव घोरपडे यांनी पण बाबूजी नाईकांकडून सैन्य उभारणीसाठी कर्ज घेतले होते,ज्याची परतफेड वेळेवर होत नव्हती.त्यामुळे बाजीरावांची नाईकांकडे दिलेली बहिण भिउबाईचे माहेरच्या लोकांबरोबर संबंध बिघडले.एप्रिल १७४० मध्ये बाजीरावांचे निधन झाले.

नानासाहेब पेशवे आणि बाबूजी नाईक: थोरल्या बाजीरावांचे रावेरखेडी इथे एप्रिल १७४० मध्ये अकस्मात निधन झाले.त्यांच्या जागी पेशवेपदी कुणाची निवड करावी असा प्रश्न छ.शाहू महाराजांपुढे उभा राहिला.नागपूरकर रघुजी भोसले(प्रथम)तसेच अन्य काही मातब्बर मराठा सरदारांनी बाबूजी नाईकांना पंतप्रधान(पेशवे)पद द्यावे म्हणून छ.शाहू महाराजांकडे खटपट सुरु केली.पण छ.शाहू महाराजांनी बाळाजी बाजीराव उर्फ नानासाहेबांस पेशवा नियुक्त केले.पेशवेपदाची महत्वाकांक्षा फलद्रूप न झाल्याने बाबूजी नाईक बारामतीकर आणि भट पेशवे घराण्यातील संघर्षात तेल ओतले गेले.ह्यावेळी बाबूजी नाईक ४५ वर्षांचे तर नानासाहेब अवघ्या २० वर्षे वयाचे होते..मे १७४३ मध्ये छ.शाहू महाराजांनी बाबूजी नाईकांच्या गुजरातेतील पेशवे विरुद्ध गायकवाड वादातील कामगिरीबद्दल नानासाहेबांचा विरोध असून देखील पुणे परिसरातील २२ गावे आणि बारामती महालाची जहागीर बाबूजी नाईकांना इनाम दिली.बाबूजींचे वास्तव्य बारामती इथे सुरु झाल्याने त्यांना बारामतीकर नाईक जोशी संबोधले जाऊ लागले.पेशवे पद हुकल्याच्या रागातून बाबूजी नाईकांनी बाजीराव पेशव्यांच्या छत्तीस हजार रुपये थकीत कर्जाची नानासाहेबांकडे एक रकमी परतफेड करण्याचा तगादा सुरु केला.त्यासाठी त्यांनी शनिवारवाड्याच्या दिल्ली दरवाजासमोर आमरण उपोषण करण्यासाठी एका ब्राह्मणाला पण बसविले.ब्रहम्म हत्तेचे पातक नको असेल तर संपूर्ण थकीत रक्कम एकरकमी देण्याची बाबुजींनी मागणी केली.नानासाहेबांचे मुतालिक असलेल्या महादजीपंत पुरंदऱ्यानी आपले सर्व जडजवाहीर,देवघरातील सोन्याचांदीचे देव,सोन्याचांदीची उपकरणी अगदी शंख ठेवण्याची अडणी सुद्धा,विकून रातोरात छत्तीस हजार रुपयांची रक्कम उभारून बाबूजी नाईकांचे थकीत कर्ज फेडून नानासाहेबांवरील नामुष्की टाळली!.

रघुजी भोसल्यांनी कर्नाटक मोहिमातून आणलेली संपत्ती पाहून नानासाहेबांसहित बऱ्याच सरदारांचे कर्नाटक मामला आपणास मिळावा म्हणून प्रयत्न चालले होते.बाबूजी नाईक पण त्यासाठी इच्छुक होते.छ.शाहू महाराजांनी बाबूजी नाईकांची मागणी मान्य केली पण त्यात त्यांना अपयश आल्याने इ.स.१७४६ मध्ये कर्नाटकचा मामला छ.शाहू महाराजांनी नानासाहेबांना सोपविला.सदाशिवराव भाऊनी कर्नाटकातून बरीच खंडणी वसूल केली.त्याने बाबूजी आणखीनच चवताळले.नानासाहेब मोहिमांमध्ये गुंतलेले पाहून सातारा दरबारातील त्यांच्या बाबूजी नाईक बारामतीकर,रघुजी भोसले,प्रतिनिधी,आनंदराव सुमंत,गायकवाड आदी परंपरागत विरोधकांनी छ.शाहू महाराजांकडे नानासाहेबान विरुद्ध तक्रारी केल्या.छ.शाहू महाराजांनी नानासाहेब विरोधकांच्या तक्रारींवर विश्वास ठेवून ९ मार्च १७४७ रोजी नानासाहेबांस पेशवे पदावरून बडतर्फ केले.पण नानासाहेबांची जागा घेयील असा दुसरा कुणीही लायक सरदार दिसून न आल्याने छ.शाहू महाराजांनी सव्वा महिन्याने म्हणजे १३ एप्रिलला पुन्हा नानासाहेबांस पेशवे पदी नियुक्त केले.इ.स.१७४० ते १७५३ अशी तेरा वर्षे बाबूजी नाईकांनी पेशव्यांशी स्पर्धा,संघर्ष करण्यात घालवली.पेशव्यांची जिरवण्यासाठी ते ताराराणी यांच्या गटात पण काही काळ सामील झाले होते.एप्रिल १७५३ मध्ये त्यांनी नाना साहेबांबरोबर समझौता केला.राघोबा दादांबरोबर ते उत्तरेकडील मोहिमात पण गेले.तिथे दादांशी न पटल्याने त्यांनी पिढीजात सावकारीच्या व्यवसायात अधिक लक्ष देण्यास सुरुवात केली.याच सुमारास त्यांनी मोरोपंत पराडकर ह्या आर्यांसाठी( काव्य रचनेचा एक प्रकार) प्रसिद्ध पावलेल्या कवीस आश्रय दिला.नाईकांनी मोरोपंतांची पुराणिक पदावर नियुक्ती केली.

सैनिकी बाण्यात उत्तम गती असलेल्या बाबुजींनी इ.स.१७५७ मध्ये निजामाकडून नळदुर्ग किल्ला काबीज केला,उदगीर मोहिमेत सदाशिवरावभाऊना उत्तम साथ दिली.त्यामुळे नानासाहेबांनी अहमदशहा अब्दाली विरुद्धच्या पानिपत मोहिमेत सदाशिवरावभाऊ बरोबर बाबूजी नाईकांना पण पाठविले होते.विश्वासराव आणि सदाशिवरावभाऊ युद्धात ठार झाल्याचे ऐकून अन्य काही मराठे सरदारांबरोबर बाबूजी नाईक पण दिल्लीच्या दिशेने पळते झाले.नानासाहेब पेशव्यांना पानिपत संग्रामाची हकीकत कळविण्याची कटू जबाबदारी बाबुजींनी घेतली होती.पानिपत युद्धानंतर अवघ्या सहा महिन्यांनी म्हणजे जून १७६१ मध्ये नानासाहेबांचे निधन झाले.नानासाहेबांच्या निधनानंतर पुण्यात उद्भवलेली दंगल काबूत आणण्यासाठी बाबूजी नाईकांनी सखारामबापू आणि राघोबा दादांस मदत करून दंगल नियंत्रणात आणली.ह्यावेळी त्यांनी पेशवे पदासाठी दावा न करता अवघ्या सोळा वर्षे वयोमान असलेल्या माधवराव ह्या नानासाहेबांच्या द्वितीय पुत्रास पाठींबा देऊन अनेक मान्यवर व्यक्तींना माधवरावांच्या बाजूस आणले.निजामाविरुद्ध्च्या संघर्षात बाबुजींनी माधवरावास बरीच मदत केली.पण युद्धानंतर निजामाकडून पेशव्यांना मिळालेल्या जहागीरीवरून पुन्हा त्यांचे पेशव्यांशी बिनसले आणि ते लष्कर सोडून निघून गेले.नंतर माधवरावांनी त्यांची समजूत घालून त्यांना हैदर विरुद्धच्या मोहिमेत सामील करून घेतले.पण ह्या मोहिमेत सुद्धा स्वतःचे महत्व वाढविण्यासाठी त्यांनी माधवरावांच्या आज्ञा पाळण्यात चालढकल सुरु केली. हि बाब माधवरावांच्या लक्षात आल्यावर भीतीने बाबूजी नाईक पेशव्यांचा तळावरून काळोख्या रात्रीचा फायदा घेऊन पळून गेले.हि खबर माधवरावांस मिळताच त्यांनी बाबूजींची मुले,माणसे,कुटुंब कबिला कैद करून मंगळवेढ्याला रवाना केला.बाबूजी नाईकांना शरण येण्याशिवाय अन्य पर्याय माधवरावांनी ठेवला नव्हता.नोवेंबर १७७२ मध्ये माधवरावांच्या अकाली मृत्यूने बाबूजींच्या मनावर जबरदस्त आघात होऊन ते जहागिरीच्या गावी—बारामतीला जाऊन स्वस्थ बसले.

माधवरावांच्या मृत्यू नंतर त्यांचा धाकटा भाऊ नारायणराव पेशवा झाला.राघोबा दादांच्या दुर्गा ह्या कन्येचा म्हणजे नारायणरावांच्या चुलत बहिणीचा विवाह फेब्रुवारी १७७३ रोजी बाबूजी नाईकांचा मुलगा पांडुरंगराव याच्याबरोबर शनिवारवाड्यात थाटामाटाने पार पडला.यासाठी नारायणराव पेशव्यांनी स्वतः महत्वाच्या व्यक्तींच्या घरी जाऊन आमंत्रणे दिली होती,तसेच अंबारीतून पुणेकर जनतेला ह्या विवाहाच्या अक्षदा वाटल्या होत्या.ह्या विवाहाने बाबूजी आणि राघोबादादा एकमेकांचे व्याही झाले.यापूर्वी थोरल्या बाजीरावांची बहिण भिउबाईचा विवाह बाबूजी नाईकांच्या बंधुशी झाला होता.अशा प्रकारे दुसर्यांदा नाईक आणि पेशवे घराण्यात विवाह संबंध घडून आला.

नारायणरावाच्या हत्ते नंतर बारभाई नी काही दिवस नारायणराव पत्नी गंगाबाईच्या नावाने कारभार चालविला.सवाई माधवरावांच्या जन्मानंतर त्यांना पेशवाई ची वस्त्रे मिळाली.सवाई माधवरावांच्या जन्माच्या वेळी बाबुजींनी आपली सून दुर्गाबाई(राघोबादादांची मुलगी)गंगाबाईच्या सेवेसाठी पुरंदर किल्ल्यावर पटवली होती.बारभाई मंडळींच्या विनंतीवरून ते बारभाईनच्या राजकारणात सहभागी झाले होते.सवाई माधवरावांच्या जन्मा नंतर बाबूजी नाईक विशेष क्रियाशील राहिले नाहीत.बाबूजी नाईक वयाच्या ८२ व्या वर्षी ६ ऑक्टोबर १७७७ रोजी मृत्यू पावले.मृत्यूचे ठिकाण आणि कारण अजून तरी अज्ञात आहे.

बाबूजी नाईकांचे वास्तव्य असलेला बारामती येथील गढीवजा वाड्यात राज्य सरकारची विविध कार्यालये असून सध्या त्याचे मोठ्या प्रमाणावर दुरुस्तीचे( conservation and restoration) काम तज्ञांच्या मार्गदर्शनाखाली सुरु आहे.

संदर्भ:१-मराठी रियासत खंड पाच-गो.स.सरदेसाई

२-पेशवाई:ले.कौस्तुभ कस्तुरे

३-पेशवे:ले.श्रीराम साठे

४- मराठ्यांचा इतिहास खंड दोन आणि तीन :संपादक ग.ह.खरे आणि अ.र.देशपांडे.

-- प्रकाश लोणकर