महादजी शिंदे

 

महादजी शिंदे

रस्त्याने जाताना कोणहि व्यक्तिने ‘‘महादजी कोण?’’ म्हणाले कोणतेहि मराठी शेंबडं पोरहि लगेच शिंदे म्हणेल. इतके महादजी शिंदे सर्वसामान्य लोकांनाहि माहित आहेत. नव्हे ते मराठी मनामनात रुजलेले आहेत. मग ते मराठी मन वा माणून अगदि राजस्थानतला असो वा मध्यभारतातला. अमेरिकेतला असो वा जपानमधला. त्याला महादजी माहित असतातच. इतके त्यांचे कर्तृत्व अगाध आहे. सर्वव्यापी आहे. कारण महादजी होतेच तसे. त्याच्या बळावरच मराठी राजसत्ता दिल्लीवर आला धाक बसविती झाली होती.

अशा किती गोष्टी महादजींनी केल्या आहेत की ज्यामुळे महादजी शिंदे सकलांना ज्ञात आहेत. ज्योतिबा कुलदेवत असणारे सेंद्रक घराण्यात १४ जाने १७२५ ला कन्हेरखेडच्या राणोजी पाटलांचे पोटी जन्मलेल्या महादजींनी अवघ्या १२ व्या वर्षे इतक्या लहान वयात नानासाहेब पेशव्याचे खासगी पागेत बारगीर म्हणून प्रवेश केला आणि ते मराठी राज्याची चाकरीत आले. मात्र आपल्या कार्याने, कौशल्याने, कर्तृत्वाने मोठे झाले. सरदार झाले. दिल्ली दरबारचे वजिर तथा मीरबक्षीची वस्त्रे प्राप्तकर्ते झाले. दिल्ली दरबारची ‘मुगल बादशहाचे संरक्षक’ अशा सन्मान दर्शक पदव्या, वस्त्रे मिळूनहि पुणे दरबारशी ते एकनिष्ठ राहिले. त्यामुळेच त्यांना मराठी राज्याचे आधारस्तंभ म्हटले जाते.

नानासाहेब पेशव्यांचे १७५१ मधील तीर्थक्षेत्र, देवक्षेत्र मुक्ती च्या कार्यात बंधु जयाप्पाबरोबर ते उत्तरेत गेले. त्यावेळी नानासाहेब पेशव्यांचे देवांचे सोन्याची भांडी आणि प्रत्यक्ष देवहि मुघलांनी हल्ला करुन पळवून नेले ते महादजींनी आपल्या पराक्रमाने सोडवून आणले. याबद्दल नानासाहेब त्यांचेवर बेहद खुश झाले.

पुढे रघुनाथरावासोबत उत्तरेचा बंदोबस्तासाठी केलेल्या लाहोर स्वारीत महादजी, बंधु जयाप्पा आणि चुलते बयाजी बरोबर समाविष्ठ होवून अटकेपार झेंडे फडकाविण्याचा भिमपराक्रम या सैन्याने घडविला. याच सैन्याने अब्दालीचा पराभव करुन त्याला पलायन करायला लावले. अन् मराठी लोकांची मान बुलंद केली.

महंमद गझनी, अब्दुल करिम बहलोल खान यांचे सारख्या पराभूतांचे इतिहासाचा विचार करता अब्दाली पुन्हा दिल्लीवर स्वारी करेल या विचाराने महादजींनी ४० हजाराची फौज उत्तरेत उभी केली. तिचे सवे सदाशिवराव भाऊंचे बरोबर १७६१ मधे दिल्ली जिंकली. अन् पानिपताकडे कूच केले. दुदैर्वाने पानिपतावर मराठ्यांचा दारुण पराभव झाला. शिंदे घराण्यातील जनकोजी, दत्ताजी सारखे मोहरे गळून पडाले. लुटीच्या आशेने लूटारु पठाणांनी केलेल्या सांगेच्या वाराने महादजी एक पाय गमावून निराशेने निरुपायाने परतले. जन्मभर तो लगडा पाय त्यांना पानिपताची आठवण देत राहिला आणि त्यासाठीच्या सुडाचे स्मरणहि. तो लंगडा पाय म्हणजे महादजीसाठी जणू प्रेरणाकेंद्र होता.

त्यामुळेच महादजींनी पुढच्या आयुष्यात भरारी घेतली ती थक्क करणारी आहे. गुणीत्व, शूरपणा हे त्यांचे गुण ओळखून थोरले माधवरावांनी त्यांना सरदारींची वस्त्रे देवून उत्तरेत राहण्याची आज्ञा केली. महादजींनी उत्तरेतून ६० लक्षाची खंडणी अरिसिंहाकडून तहात कबूल करुन मराठी राज्याला अर्थिक स्थैर्य आणले. तसेच १७७१ च्या स्वारीने दिल्लीवर मराठ्यांचा भगवा फडकत ठेवण्याचे महान कार्य महादजींनी विसाजीपंत बिनीवाले यांच्या सहकार्याने केले. दिल्लीच्या सिंहासनावर थोरले माधवरावांचे इच्छेच्या बादशहाची नेमणूक महादजींनी केली. अन् त्याचे रक्षणाचे कार्य केले. जसे मुर्तजा निजामशहाला गादीवर बसवून शहाजीराजांनी निजामशाही रक्षिली, चालविली तशी महादजींनी मुगलशाहिच चालविली. आणि पानिपताचे अपेश धुवून काढले.

बादशहाची मर्जी स्वार्थासाठी न वापरता सकल हिंदुस्थानात महादजींनी गोवध बंदी करुन घेतली. त्यासाठी बादशहाचे फर्मान महादजींनी प्राप्त करुन घेतले. १७८५ मधे हिंदूंसाठी पवित्र मथुरा वृंदावन क्षेत्रे त्यांनी आपल्या ताब्यात घेतली. ‘‘अवघी तिर्थक्षेत्र मुक्त करावित’’ हे शिवछत्रपतींचे स्वप्नच त्यानिमित्ताने पुर्ण झाले. थोरल्या बाजीरावांचे अपुरं कार्य पुर्ण झाले.

महादजींनी दिल्लीच्या रक्षणासाठी १ लक्ष ५७ हजारांची फौज तयार केली. ज्यात ७३ हजार स्वार, ६२ हजार पायदळ, १८ हजार गोवासी, ४ हजार प्यादे होते. काळाची पावले ओळखून इंग्रजांना शह देण्यासाठी फ्रेंचांशी जवळीक करुन पाश्चात्त्य युद्धतंत्र अवलंबून कवायती फौजहि महादजींनी उभी केली. २ कोटी ९६ लाखाचा पेशव्यांचा मुलुख आणि २ कोटी ८५ लक्षचा मोगलांच्या मुलुखाचे अधिपती, १ लाख ७५ हजाराची मौठी फौज असूनहि महादजी मत्त झाले नाहीत ते मनाने निर्मळ होते. ऐश्वर्य, सत्ता, लौकिक मिळूनहि ते दुराचारी झाले नाहित. शत्रुला हि औदार्याने वागविण्याचे त्यांचे गुणामुळे मराठी राज्यातील कपट, दुष्टावा, स्वार्थ याचा त्यांनी नायनाट केला. दूरदर्शी, लढवये, मुत्सद्दी, करारी, कर्तृत्वान, चांगले गुण आत्मसाथ करण्याची वृत्ती असणारे महादजी सर्वप्रिय होते. धन्याबद्दल अपार निष्ठा त्यांचे छातीत होती.

तशीच त्यांची निष्ठा भगवान कृष्णावर होती, पंढरीश विठोबावर होती. संतश्रेष्ठ ज्ञानेश्वर माऊलींवर होती. महादजी रणझुंजार होते तसे भगवद्भक्त होते. करारी होते तसे प्रेमळ होते. रणांगणवरचे कसलेले योद्धे होते तसे कवि होते. राजकारणात सुडाने पेटून उठणारे होते तसे धर्मकारणात सहृदय होेते. कमालीचे राजनिष्ठ होते तसे परम गुरुभक्त होते. त्यामुळे त्यांनी आपले गुरुला जामगांवत बांधकामे करुन राजधानीसारखे रुप प्राप्त करुन दिले होते. अषा महादजींची अंत १७७४ च्या फेब्रुवारीत प्रकृतीस्वास्थार्थ सुवर्णतुला दान करुनहि पुण्याजवळचे वानवडीतील आपल्या छावणीत झाला.

वाचकांना वाटेल कि हे महादजी शिंदे चं आख्यान मी या लेखमालेत का सांगतो आहे. पण हा महादजींची आपल्या सर्वाना ज्ञात असणारा चेहरा आहे. तसा वारकरी हा महादजींचा अज्ञात चेहरा आहे. एकाच व्यक्ति मधे हे विविध गुण कसे असतात हे कळणसाठी मी हे मुद्दाम सांगतो आहे. शिवाय वारकरी हा केवळ अशिक्षित, अडाणी, अंधश्रद्ध देवभक्त, भोळा, दरिद्री, निष्काम असा असतो असे लोकांना वाटतो ते त्यांच्या अज्ञानाने होय. कारण या सर्व गोष्टींच्या विरुद्ध म्हणजे शिक्षित, सज्ञान, सश्रद्ध, हुशार धनवान आणि सततोद्योगी असणारे महादजी हे जुन्या काळातील एक आदर्श वारकरी उदाहरण आहे. तुम्ही म्हणाल महादजी वारकरी होते याला काय आधार?

तर वाचाच. महादजींचे पिता राणोजी हे छत्रपती शाहू महाराजांसवे (महाराज मिरजेहून आले होते.) चांभारगोंद्याहून आषाढी यात्रेच्यावेळी सन १७३९ मधे पंढरपूरी देवदर्शनार्थ आले होते. तो पित्याचा देवभक्तीचा वारसा महादजींनी उचलला. कवि मनाच्या महादजींनी मराठी, हिंदी कविता, ओव्या, पदे, अभंग, श्लोक दोहा आदि रचना केल्याची नोंद इतिहासात आहेत. तसे धर्मेज्ञानात निपुण आणि विद्वान असणारे महादजींनी भगवद्गीतेवर एक ओवीबद्ध टिका लिहीली. जशी ज्ञानेश्वर महाराजांनी भगवद्गीतेवर भावार्थदिपिका अर्थात ज्ञानेश्वरी हि टिका लिहीली तशी. त्यांच्या टिकेचे ‘‘माधवदासी’’ त्याचे नाव. त्याची दोन कारणे १ महादजींचे नाव माधव तथा माधाजी होते. तो माधव हा सरदार असला तरी कृष्णभक्त असल्याने तो माधवदास अन त्याचे लिखाण म्हणून ‘‘माधवदासी’’. अन् २ थोरले माधवरा पेशवे हे आपले धनी त्यामुळे मी त्याचा दास म्हणून त्यांनी नाव धारण केले माधवदास त्यांचे लिखाण म्हणून ‘‘माधवदासी’’.

महादजीं आपली हि टिका लोकमान्य व्हावी म्हणून सर्व विद्वानांना दाखविली त्यांनी महादजींच्या किर्ती पद प्रतिष्ठा पाहून वाहवा केली. एका वारीचे काळी महादजी पंढरीस आले.

वाळवंट गर्दिने झेंडुसारखे गच्च फुलून गेले होते. सर्वत्र विठुनामाचा गजर चालला होता. दिंड्या पताकांचे भार नाचत होते. गजराने आसमंत दुमदुमत होता. मंदिरात वारकरी भक्तांची आवक जावक चालू होती. वाळवंटी पाले पहुडली होती. पुंडलिकांच्या डावे अंगाला एका पालापुढे विशेष गर्दि होती. पालाच्या पुढचे दांडीला वारकरी संप्रदायात पुज्य असणारा उभारिला ध्वज तिहि लोकावरी। असा कावेत बुडविलेला वर कुंची धारण केलेला भगवा ध्वज बांधलेला होता. ते पाल होते वासकरांचे. अन् आत एका गाशावर बसलेले होते वासकरांचे फडाचे प्रमुख मल्लाप्पा वासकर. तुकोबारायांचे अवतार. सारा संप्रदाय त्यांचे पुढे लिन होवून दंडवत घालायचा. त्यांचे कडून माळा धारण करुन वारकरी पंथ प्रवेश करायचा. संप्रदाय स्विकारायचा. त्यांचे कडून सदुपदेश घ्यायचा. वारीला आल्यावर गुरु म्हणून दर्शन करायचा. त्यांचे भेटी गाठी साठी अन् दर्शनार्थ पालापुढे हि गर्दि होती.

त्यातच पालात मल्लाप्पांना वर्दी आली उत्तर भारतातील सरदार महादजी शिंदे मल्लाप्पांचे दर्शन ला येणार असल्याची. थोड्या वेळात पालापुढची गर्दी हटवित ढालाईत भालाईत पालात आले. मागोमाग महादजीही आहे. जोडे पालाबाहेर सोडले. आगत स्वागत झाले औपचारिक बोलणे झाले अन् महादजींनी मुख्य कारण सांगितले.

हि ‘‘माधवदासी’’ म्हणूत ते बाड मल्लाप्पांच्या पुढे ठेवले बोलेल, ‘‘हि भगवद्गीतेवर मी ओवीबद्ध टिका केली आहे. आपण ती अवलोकावी’’ अशी विनंती हि पुढे केली.

ज्ञानेश्वरी आणि तुकोबारायांचे गाथेसारख्या रसाळ, भावमधुर, सर्वस्पर्षी, विद्वत्प्रचुर ग्रंथांचे नित्य वाचन आणि त्याबर आचरण करणारे मल्लाप्पांनी ते बाड पाहिले अन् बोलले,

‘‘उष्ट्या पत्रावळी करोनिया गोळा। दाखविती कळा कवित्वाची।’’

कारण त्या बाडात संत तुकाराम महाराजांच्या गाथेतील अनेक काव्यपंक्ती जगाच्या तशा लिहिलेल्या त्यांना दिसून आल्या. स्पष्टवक्ते पणा अंगी असल्याने माधवदासीची थट्टा करित पुढे ते म्हणाले,

‘‘हि दासी खरीच, ज्ञानेश्वरी सारखी आई नव्हे. त्या आईचे दुग्धपान करायचे सोडून ह्या दासीच्या कोणी नादी लागू नये!’’

महादजींचे डोळे उघडले. मल्लाप्पांचे स्पष्टवक्तेपणा चा, थट्टेचा रागमनात न धरता त्यांनी मल्लाप्पांचे पाय धरले. त्यांना परमार्थातील आपली योग्यता समजली. लिखाणशून्यता कळाली. आजपावेतो अनेक स्तुती पाठकांनी माना डोलवून वाहवा केलेली माधवदासी क्षणात मातीमोल झाली. स्तुतीपाठकांच्या माना डोलावणे खोटे पडले. वाहवाची थट्टा झाली.

महादजींनी आपली माधवदासी गंगार्पण केली. मल्लाप्पांकडून गुरुपदेष घेतला. माळ धारण केली. गोपीचंदन टिळा मुद्रा धारण करायला आरंभ केला. रिकामे वेळी तुळसीमाळा घेवून ते जप करु लागले.

त्यामुळे महादजी वारकरी आहेत. तसे ते हाती शस्त्र धारण करणारे धारकरी आहेत तसे ते माळ धारण केलेले माळकरी आहेत. दिक्षित वारकरी आहेत. अधिकारी पुरुषाकडून माळ घेतलेले वारकरी आहेत. सच्चे संप्रदायीक आहेत.

त्यांची जुनी चित्रे पाहता आपल्याला त्यांच्या गोपीचंदन नामधारी अन् मुद्रा धारी वारकरीपणाीची साक्ष पटते. त्यामुळे शिंदे कुळात वारकरी प्रेम आहे. देवस्थानांबद्दल संतस्थानाबद्दल आस्था आहे. ममत्व आहे. दान देण्याची वृत्ती आहे.

त्यातूनच शिंदे घराण्यानी पंढरपूरात विठ्ठल मंदिरात बांधकाम केले. देवास नवरत्नांचे अनमोल दागिने दिले. आळंदिच्या माऊलींच्या समाधी मंदिराला असणारे महाद्वार आणि ओवऱ्या आणि तट इ सन १७५० मधे काशिराव शिंदे यांनी बांधून दिल्या आहेत. तिथेच आजची हैबतबाबांची समाधी आहे. वर नगारखाना बांधला. समाधी समोर मुख्यसभामंडप आचा वीणा मंडप शिंदे याचे दिवाण रामचंद्र मल्हार शेणवी यांनी इ सन १७६० मधे बांधला आहे. या शिवाय अनेक गोष्टी केल्या. पैकी काहि इतिहासाला ज्ञात झाल्या तर काहि अजून अज्ञात आहेत.

त्यामुळेच थोर माऊली भक्त म्हणून माऊलींच्या उन्हाळ्यातील उटीपुजेचे काळात समाधीला रामनवमीचे दिवषी भरजरी पोषाख ओठावर भरगच्च मिश्या, डोकीला शिंदेशाही पगडी धारण केलेले असे रांगडे दिसणारे पण मनमोहक महादजी शिंदेंचे रुप दिले जाते. चार मुक्तीपैकी सरुपता प्राप्त होणे म्हणजे आराध्याचे रुप भक्तीला प्राप्त होणे. त्याप्रमाणे आपल्या आराध्याचे रुप भक्ताला दिल्याची अनेक उदा पहायला मिळतील पण आराध्यानेच भक्ताचे रुप धारण करुन सरुपता साधणारे हे उदाहरणे वेगळे आहे.

बरोबरच प्रस्थानदिवशी पहिल्यादा ज्ञानेश्वर महाराज संस्थान कडून मानाची पागोटी नारळ दिले जातात त्यावेळी पहिले पागोटे शिंदे सरकारांना पुकारुन दिले जाते. पालखी साहोळा पुण्यातुन पुढे सासवडकडे जाताना वानवडीत महादजी शिंदे यांचे छत्रीसमोर थांबून आरती केली आते. अषी आरती केवळ महादजी शिंदेंच्या छत्रीसमारच होते.

असे महादजी वारकरी म्हणूनहि ज्ञात व्हावेत. म्हणून हा लेखनप्रपंच!

©® आशुतोष अनिलराव बडवे पाटील पंढरपूर