राजराजेंद्र सरदार कृष्णराव मालोजीराव शितोळे देशमुख

 

राजराजेंद्र सरदार कृष्णराव मालोजीराव शितोळे देशमुख

(३० ऑक्टोबर, इ.स. १९२३; ग्वाल्हेर - इ.स. २०११; पुणे)

हे ग्वाल्हेरच्या शितोळे घराण्यात जन्मलेले जहागीरदार सरदार होते.

राजराजेंद्र सरदार मालोजीराव ऊर्फ बाळासाहेब नरसिंहराव शितोळे त्यांचे वडील होते. त्यांचे पूर्वज मध्य प्रदेशातल्या पोहरी येथील राजे होते. शिरोळे घराण्याकडे महाराष्ट्रातील मावळ, पुरंदर, वानवडी, हडपसर, मांजरी, मोशी, लवळे पाषाण अशी पुणे परिसरातल्या सुमारे साडेतीनशे गावांची जहागिरी होती. याव्यतिरिक्त मध्य प्रदेश व हरियाणा या प्रांतांतील हुशंगाबाद, सहजाबाद, खांडवा, पानिपत व सोनपत या गावांच्या क्षेत्रात त्यांची जहागिरी पसरलेली होती.

सरदार शितोळे यांचे प्राथमिक शालेय शिक्षण ग्वाल्हेरच्या किल्ल्यातील सरदारांसाठी असलेल्या सिंदिया शाळेत झाले. महाविद्यालयीन शिक्षणासाठी ते नैनिताल येथे गेले. त्यानंतर त्यांनी बनारस हिंदू विश्वविद्यालयात इतिहास, राज्यशास्त्र आणि इंग्रजीचे अध्ययन केले. युद्धकला आणि शस्त्रविद्येत ते प्रवीण होते.

पुण्यातला शनिवारवाडा व फर्ग्युसन महाविद्यालय यांखालची जागा शितोळ्यांच्या मालकीची होती. फर्ग्युसन महाविद्यालयासाठी त्यांनी डेक्कन एज्युकेशन सोसायटीला भाडेपट्टीवर जागा दिली आहे. पेशव्यांना शनिवारवाड्याची जागा देऊन त्यांनी त्याबदल्यात तत्कालीन छत्रपती शाहूने त्यांना बाणेर व जवळार्जुन येथे जागा दिल्या होत्या. या जागाही पुढे महाराष्ट्र शासनाने पुण्याच्या वाढीसाठी ताब्यात घेतल्या.

कृष्णराव शितोळ्यांना सिधोजीराजे व प्रल्हादराजे हे दोन पुत्र आणि यशोधराराजे व हेमांगनाराजे या दोन विवाहित कन्या आहेत. कृष्णरावांच्या भगिनी सुशीलादेवी (३० जानेवारी, इ.स. १९१६ - ३१ मार्च, इ.स. २०११) या कर्नाटकातील सोंडूर संस्थानच्या राजमाता होत्या. त्यांचे लग्न सोंडूर संस्थानाचे अधिपती महाराज यशवंतराव घोरपडे यांच्याशी झाले होते.

(मुक्त ज्ञानकोशातून)