शिवरायांनी रुजवलेली मुद्रण कला

भारतामध्ये इ.स. १५५० मध्ये मुद्रणाला आजच्या भाषेत सांगायचं झालं तर टायपिंग ची सुरुवात झाली. पोर्तुगीजांनी त्यांच्या धर्म प्रसारासाठी लागणारी धार्मिक पुस्तके छापण्यासाठी गोव्यात सर्वप्रथम छापकारखाना सुरू केला. त्यासाठी लागणारी साधनसामग्री व यंत्राचे सुटे भाग पोर्तुगीजांनी त्यांच्या देशातून आणले. पोर्तुगीजांनी १९५६ साली ‘केटेशिमो-डी-डाक्ट्रिन’ हे पुस्तक या कारखान्यात छापलं आणि प्रकाशित केलं.

भारतात छापून प्रकाशित झालेलं हे पहिलं साहित्य आणि कदाचित हीच छपाई आणि मुद्रण कलेची पायरी म्हणता येईल. पुढे मग भारतात छपाई कलेचा विस्तार होत गेला. ही मुद्रणाची प्रक्रिया शिकण्याची तयारी जर कोणत्या भारतीयाने केली असेल तर ते छत्रपती शिवराय.

महाराजांनी सुरतेवर छापा घातला त्यावेळी तेथील जडजवाहिराची  जमवाजमव सुरू असतानाच छत्रपती शिवरायांना एक यंत्र सापडलं. पण यंत्र नेमकं काय आणि कसं काम करत याबाबत कुतूहल निर्माण झालं. मात्र, ते काय यंत्र आणि ते कसं काम करतं ते ब्रिटिश सांगेनात.

त्यावेळी शिवरायांनी ते यंत्र सुरतमधीलच भीमजी पारेख यांना देऊन ते काय आणि त्याचा उपयोग काय अन कसा करायचा या बाबत माहिती करण्यास सांगितले. त्यानंतर त्या व्यक्तीने सुरतेत भारताचा पहिला छापखाना सुरू केला. आजही ताे श्री शिवाजी छापखाना म्हणून दाखवला जाताे.

१६७४ हे शिवछत्रपतींच्या राज्याभिषेका वर्षीच्या ३ एप्रिलच्या पत्रानुसार, भीमजीने छपाई करण्यास लागणारी साधनसामग्री आणि काही कारागीर लंडनवरून मागवले होते. मुंबईचा त्यावेळचा गव्हर्नर असणाऱ्या जिराल्ड अँजिअर १६७४ मध्ये लंडनहून छापखान्याची सामग्री मागवण्यासाठी भीमजीला मदत केली खरी आणि या प्रेसवर काम करण्यासाठी इंग्रजांनी काही लोक पाठविले.

परंतु भारतीयांना या कलेचे ज्ञान मिळू नये, असा त्यांचा हेतू होता. भीमजीच्या प्रेससाठी लंडनवरून आलेली सामग्रीही निकृष्ट दर्जाची असल्याचे सिद्ध झाले. १६८९ या वर्षी मुंबईच्या गव्हर्नरने या प्रेसमध्ये काही पत्रके छापली आणि भीमजीच्या मृत्यूनंतर थेट १८१२ मध्ये ही प्रेस फरदनजी मुरझबान याने चालवायला घेतल्याची माहिती उपलब्ध आहे.

१८व्या शतकाच्या शेवटी शेवटी भारताच्या बहुतेक मुख्य शहरांत छापखाने सुरू झाले होते. संगणक येण्यापूर्वी भारतात ‘लेटर प्रेस’ ही पद्धत अधिक लोकप्रिय होती जुन्या माणसांना त्याची टकटक आठवत देखील असेल.

मुद्राक्षरे जुळवाजुळव करून मुद्रण केले जात असे. याची गम्मत म्हणजे मुद्रांकीत केलं जाणारं अक्षर दिसताना उलट तर कागदांवर सुलट उमटलं जातं. यामध्ये देखील प्लॅटनयंत्र, सिलिंडर प्रेस, रोटरीयंत्र ते यंत्र विकसित होत गेलं.

लिथोग्राफी हा छपाईतला आणखी विकसित प्रकार. यामध्ये तीन रोलरच्या साहाय्याने छपाई केली जाते. ऑफसेट पद्धती ही लिथोग्राफीची सुधारित आवृत्ती. यामध्ये शाईची बचत तर होतेच  तर मनुष्यबळ देखील कमी लागत असे. याचं वैशिष्ट्य म्हणजे यामुळे कमी वेळात भरपूर छपाई सोबतच कामात सफाई आणि स्वच्छता. पुढे संगणकामुळे मुद्रण पद्धतीचा कायापालट च झाली.

आत्ता आत्ताच्या काळात भारतात डिजीटल मुद्रण प्रक्रियेला प्रारंभ झाला आहे. आपण आपल्या दादा, मानानियांचे जी मोठमोठी प्लास्टिकची पोस्टर्स, बॅनर्स पाहतो, त्यासाठी डिजीटल मुद्रण पद्धतीचा वापर केला जातो.