साडे तीनशे वर्षापूर्वी झाली इचलकरंजी संस्थानची स्थापना …..भाग ५

 साडे तीनशे वर्षापूर्वी झाली इचलकरंजी संस्थानची स्थापना …..

पोस्तसांभार : संजय खूळ

भाग ५

आणि १७३९ ला असे झाले इचलकरंजी गावकूसाचे बांधकाम

व्यंकटराव आणि अनुबाई हे मोठे झाल्याने ते पुण्यात रहावयास यावेत अशी पेशव्यांची इच्छा होती. त्यामुळे त्यांनी १७२२ मध्ये इचलकरंजीचे संस्थानिक व्यंकटराव यांना पुण्यात वाडा बांधून दिला आणि त्यांच्या सोयीसाठी मौजे वडगाव तर्फ चाकण संपूर्ण गाव आणि पर्वती नजिकचा भाग व हडपसर येथील बाग इनाम म्हणून दिले होते.त्यामुळे व्यंकटराव हे वर्षातून काही दिवस पुण्यात राहत होते. सातारच्या शाहू महाराजांनी व्यंकटराव यांना आपल्याजवळ येण्या जाण्याची आज्ञा केली. त्यामुळे व्यंकटरावांचे साताऱ्यास नेहमी येणे-जाणे राहू लागले. पूर्वी व्यंकटराव यांचे पथक 500 स्वारांचे होते, ते 700 स्वारांचे झाले. पथकास महाराजांनी जो सरंजाम लावून दिला होता, त्यात आणखी काही गावांची वाढ केली आणि कडलास, पापडी व बेडक ही गावे वतन म्हणून दिली. व्यंकटराव यांचे साताऱ्यात नियमित येणे-जाणे असल्यामुळे त्यांना तेथे वाडा बांधण्यासाठी जागा दिली. पाडळी येथे एक चाडून जमीन व मौजे शिरगाव ( सातारा) प्रांत वाई या गावाचा मोकासा इनाम दिला. शाहू महाराजांनी नेमून दिलेल्या साताऱ्याजवळील जागेत व्यंकटराव यांनी वाडा बांधला व पेठ बसवली. त्याला व्यंकटपुरा या नावाने नावाने संबोधले जात होते.

व्यंकटरावांना 1724 मध्ये पुत्र झाला. त्याचे नाव नारायणरावतात्या ठेवण्यात आले. 1731च्या सुमारास सहा-सात वर्षांचा असताना त्याची मुंज व लग्न केले. पत्नीचे नाव लक्ष्मीबाई होते. त्या काळी पुस्तकी विद्या शिकून अथवा परीक्षा देऊन तयार झालेल्यांचा मुलकी अगर लष्करी कामात काहीच उपयोग होत नव्हता.अशा विद्या शिकण्यासाठी शाळा नव्हत्या.ज्याला कारकून,मुत्सद्दी अथवा सरदार व्हायचे असेल त्यांनी त्या पदाच्या खालच्या पायरीपासून शिकले पाहीजे अशी त्याकाळी पद्धत होती. नारायण वयात येताच त्यांच्या हवाली देशमुखी कारभार दिला आणि त्रंबकहरी पटवर्धन यांना त्याचे दिवाण म्हणून नेमले. पूर्वी मिरज व पन्हाळा प्रांताची सनद शाहू महाराजांनी पिराजी घोरपडे यांना दिली होती. पिराजी घोरपडे यांच्या निधनानंतर ही सनद व्यंकटरावांना यांना देण्यात येणार होते. मात्र त्यांनी ती सनद नाकारून पिराजी यांचा मुलगा राणोजी यांना दिली. त्यामुळे शाहू महाराजांनी 1734 मध्ये सनद राणोजी यांच्या नावे केली. व्यंकटरावांच्या या कृतज्ञतेचा मोठा आनंद राणोजी यांना झाला व त्यांनी 1735 मध्ये मौजे रांगोळी( सध्याचे ता. हातकणंगले) आपले इनाम गाव व्यंकटरावांना इनाम करून दिले.

इचलकरंजी संस्थांनाचा विस्तार वाढत होता मात्र इचलकरंजी गावाची गावकूस निश्चित नव्हती.त्यामुळे 1739 मध्ये व्यंकटरावांनी इचलकरंजीचे ठाणे बांधण्याची सुरुवात केली. गाव कुसाची अमुक उंचीचा व रुंदीचा भाग रयतेपैकी प्रत्येक कुळांनी बांधून द्यावा, असा ठराव केला. त्यांनी गावकऱ्यांकडून सक्तीचे गावकुस बांधून घेतले. त्यामुळे इचलकरंजी गावात गावकुस तयार होऊन संरक्षण निर्माण झाले. 1737 मध्ये मराठी आणि पोर्तुगीज यांच्यात युद्ध सुरू झाले. हे युद्ध चार वर्षे सुरू होते. साताऱ्यातील सैन्य या युद्धात कमी पडू लागल्यामुळे इचलकरंजी सैन्य मदत मदतीला गेले. सलग दोन वर्षे व्यंकटराव या मोहिमेत होते. त्यामुळे 1738 मध्ये राणोजी घोरपडे यांनी व्यंकटरावांना लाट( सध्याचे अब्दुल लाट ता. शिरोळ) गाव इनाम दिले. गोव्या वरच्या दोन स्वरात व्यंकटरावांनी जितका मुलुख जिंकला होता तो सर्व मुलुख शाहू महाराजांनी व्यंकटरावांकडें जहागीर म्हणून वहिवाटीत ठेवला होता. गोव्याच्या दुसऱ्या स्वारी वरून परत आल्यानंतर सण 1739 मध्ये करवीरवासी संभाजी महाराज यांनी व्यंकटराव यांना सुळकुड, टाकळी दोन्ही शिर्दवाडे ( सध्याचे शिरदवाड ) इनाम दिले. व्यंकटराव यांच्या नेतृत्वाखाली इचलकरंजी संस्थानाच्या प्रगतीचा आलेख उंचावत होता.

या कालावधित जे महत्वाचे काम झाले ते गावकूस बांधण्याचे. संस्थानाची स्थापना होऊन अनेक वर्षे उलटली होती. मात्र गावाला निश्चित क्षेत्र नव्हते. संस्थान सुरक्षित करण्यासाठी त्यांनी इचलकरंजीला ठाणे व गावकुस बांधण्यास सुरुवात केली. प्रथम ठाणे बांधण्यात आले आणि त्यानंतर गावकूस बांधण्यास सुरुवात झाली. यासाठी गावातील जनतेचा वापर करण्यात आला. विशिष्ट उंची व लांबीचे गावकूस सक्तीने प्रत्येक कुळाकडून बांधून घेतले. गावकुसामुळे गावाच्या सीमा निश्चित झाल्या. आणि इचलकरंजी संस्थानच्या गावाची गावकूस या निमित्ताने निश्चित्त झाली.

( क्रमशा:)