साडे तीनशे वर्षापूर्वी झाली इचलकरंजी संस्थानची स्थापना ….भाग ४

 साडे तीनशे वर्षापूर्वी झाली इचलकरंजी संस्थानची स्थापना …..

पोस्तसांभार : संजय खूळ

भाग ४

इचलकरंजी संस्थानचे नारोपंत यांचे निधन आणि व्यंकटरावांचा उदयकाळ……..

इचलकरंजी संस्थानचे नारोपंत यांची कामगिरी अधिक सरस ठरत होती.नारोपंत यांना पुत्रप्राप्ती झाली. त्यांनी त्याचे नाव व्यंकटराव ठेवले. त्याची 1710 मध्ये त्यांनी मुंज केली. सर्व शिक्षण पूर्ण केल्यानंतर त्र्यंबक कुरुंदवाडकर यांचे दिवाण म्हणून व्यंकटराव यांची नेमणूक करण्यात आली. तर्फ आजरे येथील देशमुखी बहिर्जी हिंदुराव घोरपडे यांच्या वाटणीत गेली होती.परंतु हे वतन सांभाळण्यास कोणी पात्र व्यक्ती नसल्यामुळे त्यांनी नारोपंत यांना हे वतन इनाम दिले. 1711 मध्ये करवीरच्या राज्य मंडळाचे सचिवपदही रिकामी होते. या रिकाम्या पदावरही त्यांची नेमणूक करण्यात आली. दुसरीकडे वडिलांच्या कारभारात साथ देणारे व्यंकटराव सर्व व्याप सांभाळण्यास सक्षम बनले होते. याच वेळी त्यांच्या लग्नाचा विचार सुरू झाला.श्रीवर्धनचे देशमुख बाळाजी विश्वनाथ भट हे कोकण सोडून राजाराम महाराज यांच्या कारकीर्द मध्ये घाटावर आले होते. शाहू महाराजांकडे सेनाकर्ते म्हणून श्रीवर्धनचे देशमुख बाळाजी विश्वनाथ भट काम करीत होते. बाळाजीना चार अपत्ये होती. त्यापैकी अनुबाई सहा-सात वर्षांच्या झाल्यानंतर बाळाजीपंत त्यांच्यासाठी योग्य वर शोधत होते. नारो महादेव यांचे पुत्र व्यंकटराव यांचे लग्न व्हायचे होते. उपाध्ये हरभटजीबाबा यांच्या मध्यस्थाने नारोपंत यांचे पुत्र व्यंकटराव यांच्याशी अनुबाई यांचा 1713 मध्ये सातारा मुक्कामी विवाह झाला. या विवाहामुळे पेशव्यांचे घराणे आणि इचलकरंजीकरांचे नाते संबंध जोडले गेले. यामुळे इचलकरंजी संस्थान अनेक संकटातून वाचले आणि उकर्ष झाले. करवीर राज्य मंडळाच्या पक्ष अधिक प्रभाव करावा म्हणून कापशीकर व त्यांचे कारभारी नारो महादेव यांना रामचंद्रपंतानी पूर्णपणे अनुकूल करून घेतले होते. रामचंद्रपंत यांच्याकडे करवीरकरांचा मोठा व्यवहार होता. नारो महादेव यांच्या हातून करवीर राज्याच्या कामकाजासंबंधी पुष्कळ उलाढाली होत असत. सेनापतींची व त्यांची स्वतःची फौज त्यांच्याजवळ नेहमी तयार असल्याने संकटाच्या वेळी शेजारचे संस्थानिक व जमीनदार त्यांची मदत मागत. हुक्केरी परगण्याचे शिदाप्पा निंबाळकर सरनाईक होते.त्यांना त्यांच्या संकटाच्या कालावधीत नारोपंत यांनी सहकार्य केल्यामुळे शिदाप्पा यांनी नारोपंत यांना शिपूर गाव इनाम दिले. प्रांत हूक्केरी येथील देसाई व नाडगोंडे लखमगोंडा बसव प्रभू यांनीही त्यांच्या वेळेला धावून गेल्यामुळे कृतज्ञतापूर्वक नारोपंतांना जागनूरची पाटीलकी व बहिरेवाडी गाव इनाम दिले. अशाप्रकारे इचलकरंजी संस्थानाचा विस्तार वाढू लागला.

प्रचंड धावपळ प्रचंड धावपळ, जबाबदाऱ्या यामुळे नारोपंत यांची प्रकृती ढासळली आणि 1720 दरम्यान त्यांचा मृत्यू झाला. नारोपंत यांच्या मृत्यूच्या वेळी कुटुंबातील माणसे बहिरेवाडी तर्फ आजचे येथे राहावयास होते. त्यांच्या मृत्यूची बातमी समजताच संताजी यांचे चिरंजीव पिराजीराव घोरपडे हे सेनापती व्यंकटराव यांना भेटण्यास आले. यावेळी ते म्हणाले, ” आमच्या वडिलांनी नारोपंत यांना मुलाचा मान म्हणून त्यांचे कल्याण केले. ते स्मरून नारो पण त्यांनी आमच्या वडिलांच्या मृत्यूनंतर आम्ही लहान असूनही आम्हाला शहाणे केले. मोठे झाल्यानंतर आमची दौलत आमच्या हवाली केली. त्यांच्या पुत्राची निर्वाहाची सोय करून देणे हे आमचे कर्तव्य आहे. आमचे देशमुखी वतन मिरज प्रांत आहे, ते आम्ही नारोपंत यांना वहीवाटीस दिले आहे. तेच वतन आम्ही तुमच्याकडे ठेवतो. वतनाचे उत्पन्न खाऊन तुम्ही खुशाल निर्वाह करावा.” अशाप्रकारे 1721 मध्यप्रांत मिरज येथील देशमुखी सदन व्यंकटराव यांच्या नावे करून दिली.

नारोपंत यांच्या निधनानंतर संभाजी महाराजांनी व्यंकटरावाना सचिव पदही दिले नाही व सेनापतींनीही त्यांच्या हाती कारभार ठेवला नाही. करवीरच्या दरबारातील ताराबाईंचे मुख्य कारभारी रामचंद्रपंत व वडिलांच्या मृत्यूमुळे करवीरच्या दरबारातील दौलत व्यंकटरावांना मिळणे मुश्कील होते आणि झालेही तसेच. त्याचप्रमाणे करवीरचे पिराजीराव सेनापती व व्यंकटराव यांचेही संबंध फारसे चांगले नव्हते. त्यामुळे व्यंकटरावांनी सातारा गादीचे राजे शाहू महाराजांचा आश्रय संपादित केला. पेशवे यांच्यामुळे तेथे त्यांची प्रतिमा ही चांगली होती. व्यंकटराव यांच्या अडचणी लक्षात घेऊन पेशव्यांनी व्यंकटरावांसाठी सोय लावण्यासाठी प्रयत्न केला. त्यांचे फलित म्हणून शाहू महाराजांनी व्यंकटरावांना सण 1722 मध्ये शिरढोन गाव इनाम दिले. 1723 मध्ये नांदणी, मनेराजुरी, म्हापण व आरग ही चार गावे इनाम दिल्याची स्वतंत्र सनदही दिले, तर सन 1724 मध्ये त्यांना उत्तूर गावही इनाम देण्यात आले.शाहू महाराज यांनी व्यंकटराव यांना अशा पद्धतीने मदत केली.

( क्रमशा:)