#मोहिते आडनाव कसे पडले व त्यामागील इतिहास काय ?

 

#मोहिते आडनाव कसे पडले व त्यामागील इतिहास काय ?

  पोस्तसांभार :;धीरजराजे हंबीरराव

 

मुंबई व कोकणाचा अप्रसिद्ध शासक असणारा पौढप्रताप चक्रवर्ती हंबीरराव कोण?

मराठेशाहित #चव्हाणहंबीररावमोहिते लावण्याची परंपरा काय निर्देश करते?

सदरील लेख हा महाराष्ट्रातील इतिहास प्रेमींनसाठी व आभ्यासकांनसाठी समर्पित आहे स्वातंत्र्य पुर्व काळात 19व्या शतकाच्या सुरवातीस बर्याच अभ्यासकांनी मराठेशाहीचा आभ्यास करून आपले पुस्तक व त्याचे खंड प्रकाशित केलेले आहेत परंतु मोहीते घराण्यावर एकही पुस्तक नसुन बर्याच पुस्तकांत मोहित्यांचे लेख आलेले आहे त्यात सर्व आभ्यासकांनी ह्या घराण्याची साद्यंत्य हकिकत सापडत नाहि व ह्या घराण्याचा पुष्कळसा इतिहास उपलब्ध नाही अशी खंत व्यक्त केलेली आहे त्यात ग .ह खरे , वा. सी. बेंद्रे , द.ब.पारसनीस व अजुन ख्यातनाम आभ्यासकांनी मोहित्यांच्या संदर्भात खंत व्यक्त केलेली आहे.

1)मोहिते आडनाव कसे पडले व त्यामागील इतिहास काय ?

चौहाण राजवंशात थोर सम्राट पृथ्वीराज चौहाण महाराज होऊन गेले त्यांचा काहि शिलालेखांत महिपते अथवा महिपती असा उल्लेख मिळतो . त्यांच्या सातव्या पिढित राजस्थान मध्ये रणथंभौर येथे राजा जैत्रसिंह यांचे तिसरे पुत्र रावहम्मीरदेव झाले . उत्तर हिन्दुस्तानात व दक्षिणेत मुंबई व कोकण भागात त्यांचे बरेच शिलालेख उपलब्ध आहे त्यात त्यांना महिपते हा शब्द त्यांच्या नावासमोर आलेला दिसतो . शिलालेख बहोत असावे परंतु काळाच्या ओघात बरेच नष्टही झाले असावे . यात महत्वाचे असे आहे कि महिपते हे पद सम्राट पृथ्वीराजांनप्रमाणे त्यांचे वशंज हम्मीरदेखील लावत होते . महिपते ह्या शब्दाचा अर्थ महि+पते (पृथ्वीराजा) असा होतो . महिपते हे पद महाभारत काळानंर श्रीकृष्णांच्या नावपुढे लागलेले दिसते जे गुरू घराण्याचे प्रतिक आहे , रावहम्मीरदेव चौहाण यांच्या कालखंडात उत्तर हिन्दुस्तानातील महत्वाच्या सर्वच राजवंशाचे त्यांना राजकिय समर्थन प्राप्त होतेच त्यामुळे "हम्मीरमहिपती "असा उल्लेख त्या साधनांत व शिलालेखांत सापडतो. ह्याच महिपते शब्दाचा अपभ्रंश मुहिते व मोहिते असा होतो .इतिहासाचा आभ्यास करतांना विविध संभावणांच्या दिशा अनेक असतात पण त्यात अधिकृत दृष्टिने पुराव्यांचा आभ्यास केला असता महिपते ह्याच पदाचा मोहिते असा अपभ्रंश होणे पुर्ण संभाव्य आहे .

2)मुंबई व कोकणाचा अप्रसिद्ध शासक असणारा पौढप्रताप चक्रवर्ती हंबीरराव कोण?

मुंबई व कोकण भागात रावहम्मीरदेव यांच्या चौहाण साम्राज्याचा श्वेत ध्वज बुलंद होता असे समकालीन व उत्तर कालीन साधनांत व शिलालेखांत व इतर समकालीन राजांच्या साधनांतही मिळतो .हम्मीररायण ,हम्मीररासो,हम्मीरमहाकाव्य ,हम्मीरपुत्र आलाराज याचे रसरत्नप्रदिपिका हम्मीरहठ व महिकावतीची बखर असे अजुन बरेच ग्रंथ आहे त्यात महाराष्ट्र,कोकण माहिम असे उल्लेख सापडतात. त्याचे संदर्भ खाली दिलेले आहेत .रावहम्मीर यांच्या 16 प्रमुख युद्धांत कोकण देखील होतै हे स्पष्ट होते.

3)मराठेशाहित "चव्हाणहंबीररावमोहिते " लावण्याची परंपरा काय निर्देश करते?

शिवपुर्वकालापासुन ते आजपर्यंत मोहिते घराण्यात नावापुढे "चव्हाणहंबीररावमोहिते" आडनाव अथवा पद लावण्याची पद्धत आहे . बर्याच आभ्यासकांनी मोहिते हे हाडेचव्हाण असल्याचे नोंदवले आहे पण रावहम्मीरदेव यांचे चे वंशज निश्चित कुठे आहे हे बर्याच आभ्यासकांनी नोंदवले आहे ."चौहाणकुलकल्पद्रुम" या ग्रंथात रणथंभोरचे चौहाण प्रकरणात स्पष्ट लिहले कि पुढिल वंशज कुठे आहे हे ज्ञात नाही व हाडाचौहान प्रकर्णात हाडाचौहाण घराण्याचा संस्थापक राजाअस्थिपालचा वंशज देवीसिंह हाडा दर्शविला आहे त्यांच्या शाखा आज तारागढ बुंदी , कोटा , जत संस्थान इत्यादी आहेत त्यामुळे रावहम्मीरदेव हे हाडा चौहाण होते असे म्हणने इतिहासाची दिशाभुल ठरू शकते . जे आभ्यासक हाडा चौहाणांचा उल्लेख करतात त्याला आधार त्यांनी स्पष्ट केलेला नाही. रावहम्मीर यांच्या मृत्युनंतर अल्लाउद्दीन ने रणथंभोर व देवगिरी संपुष्टात आणली त्यामुळे ह्या घराण्यातील वंशज अर्थात राज्यकर्ते अस्थिर झाले असावे अथवा होते त्याकाळातील काही नोंदी व वंशावळ उपलब्ध आहे . रावहम्मीरदेव यांच्या वंशजांनी स्वतःस हंबीरराव अथवा हांबीरराव असे पद कायम केले .हेच हम्मीर महिपते होते अर्थात मोहिते हे पद व मुळ कुळी चव्हाण असल्यामुळे "चव्हाणहंबीररावमोहिते" हे पद वंशजांनी आपल्या नावापुढे लावल्याचे इतिहासात दिसुन येते . तालिकोटच्या लढाईत रंगराव चव्हाण मोहिते असे नाव बखर मध्ये येते निजामशाहि,बिरादशाहि, कुतुबशाहि, अदिलशाहि तयार होण्या पुर्वीपासुन ते पद लावण्याची परंपरा दिसुन येते . छत्रपती शिवाजीमहाराज यांच्या सावत्र आई तुकाबाई साहेब ह्या हणगोजी चव्हाण मोहिते यांच्या कन्यका अशी नोंद काहि साधनांत उपलब्ध आहे व काहि आभ्यासकांनी तसे मांडले आहे . छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या आज्ञेवरून लिहलेला ग्रंथ "शिवभारत" ह्या ग्रंथात 13 वा श्लोकात भातवडिच्या लढाईत मोहिते घराण्यातील पुरूषास "चव्हाणहंबीरराव" व जाधवराव घराण्यातील लखुजीराव जाधवराव यांच्यासाठी "यादवराज " असे मुळ पद लावलेले दिसते .सरसेनापती हंसाजी मोहिते यांना राज्याभिषेकानंतर शिवाजीमहाराज यांनी हंबीरराव नावाने गौरव केला त्यामागे देखिल हि हकिकत होती तो किताब दिलेला नसावा तो गौरव असावा.

चव्हाण म्हणजे चौहाणवंशीय हंबीरराव म्हणजे हम्मीरचे वंशज मोहिते म्हणजे महिपते अर्थात राजे त्यामुळे ह्या पदास मराठेशाहित प्राचीन राजकुळाची समृद्ध वंशपरंपरा निर्देश करण्यासाठी लावल्याचे दिसते नावत इतिहास असतो ते यालाच म्हणतात असे "चव्हाणहंबीररावमोहिते" पदास म्हणणे वावगे ठरणार नाही .

टिप : सदरील घराण्यावर आभ्यास व पुस्तक लिखाण चालू आहे ह्या पोस्टचा उद्देश घराण्याची मुलभुत माहिती इतिहासप्रेमींनपर्यंत पोहचावी व त्यांना आभ्यासासाठी प्रेरीत करावे हा आहे .ह्या लेखात केलेले प्रश्न व त्याचे उत्तर स्पष्ट दिलेले आहे यापेक्षा अधिकृत माहिती हि पुस्तकरूपानेच पुढे येईल .