छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या काळातील शिवराई

 

छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या काळातील शिवराई

होन हे एक शिवकालीन चलन होते. ते सोन्यापासून बनवले गेले होते. होन वजन सुमारे २.७ ते २.९ ग्राम असायचे

छत्रपती शिवाजी महाराज हे नाव घेतल्यावर अंगात संचारणारी ऊर्जा वेगळीच असते. शिवाजी महाराजांनी आपल्या मावळ्यांना सोबत घेऊन ३५० वर्षांपूर्वी घडविलेला इतिहास आजही प्रेरणादायी आहे. स्वराज्य निर्माण होत असताना, आणखी एक गोष्ट रूप घेऊ लागली होती आणि ती म्हणजे स्वराज्याचे प्रतिनिधित्व करणारे चलन. महाराजांनी स्वराज्याचे प्रतिनिधित्व करणारे चलन सुरू करणे ही काही साधारण घटना नव्हती.

पर्शियन भाषेचा प्रभाव झुगारून देवनागरी लिपीत पाडलेली स्वत:ची नाणी ही एक दूरगामी व क्रांतिकारी घटना होती. राजाभिषेक समयी इंग्रज वकील हेन्री ऑक्झिंडेन रायगडावर उपस्थित होता. त्याने कंपनीतर्फे जी कलमे मंजुरीसाठी महाराजांकडे आणली होती, त्यातील एकोणीसावे कलम होते, इंग्रजी नाणी स्वराज्यात चालावी. महाराजांनी परकीय चलनाचा स्वराज्याला निर्माण होणारा संभाव्य धोका ओळखून, ही मागणी साफ नाकारली. यावरून महाराजांची दुरदृष्टी आपल्याला समजते. महाराज स्वतःचीच टांकसाळ काढून स्वतःचेच नाणे चालवणार असल्याने आपल्याला परवानगी मिळणार नाही, असे हेन्री ऑक्झिंडेन पत्रात सांगतो.

चलनाची सुरुवात किंवा चलनात झालेला बदल हा अचानक रूप घेत नाही, त्यामागे त्याची पार्श्वभूमी असते. १४व्या शतकात विजयनगर साम्राज्य उदयास आले. या साम्राज्याची स्वत:ची नाणी होती आणि विजयानगरच्या नाण्यांना बरी प्रसिद्धी मिळाली. विजयनगरीय चलनाचा मोठा प्रभाव शिवचलनावर होता. शिवाजी महाराजांनी आपली सोन्याची नाणी मुघलांच्या परिमाणाची न पडता, विजयनगरच्या परिमाणाची आणि तांब्याची नाणी निजामांच्या परिमाणावर पाडली.

स्वराज्याचे प्रतिनिधित्व करणारे नाणे 'शिवराई' स्वराज्याला मिळाले. त्याकाळची परिस्थिती पाहता, मुघलांच्या नाण्यांचा प्रभाव फार मोठ्या प्रमाणावर होता. पर्यायाने त्यांचीच नाणी सर्वत्र चलनात होती. बॉम्बे प्रेसिडेन्सीचे पैसेही काही प्रमाणात चलनात होते. अशा वेळी एका नव्या राजाने सुरू केलेले चलन बाजारात टिकेल का? ते मुघलांच्या नाण्यांची बरोबरी करू शकेल का, हे प्रश्न पडले असावेत; पण पडलेल्या प्रश्नांप्रमाणे काहीही झाले नाही. शिवराई नाणे स्वराज्यात अत्यंत लोकप्रिय झाले. १६७४पासून १९व्या शतकापर्यंत शिवराई नाणे चलनात राहिले. महाराजांनंतर त्यांच्या उत्तराधिकाऱ्यांनी अशीच नाणी पडून चलनात आणली. १९व्या शतकात शिवराई बंद करण्यासाठी इंग्रजांना फार प्रयत्न करावे लागले असल्याचे उपलब्ध कागदपत्रांवरून दिसते.

छत्रपती शिवाजी महाराजांनी १६७४ला टांकसाळीत केलेले 'शिवराई' हे नाणे तांब्याचे होते. १६८३च्या एका पत्रात 'शिवराई'चा उल्लेख आलेला आहे. या नाण्याच्या पुढील बाजूस बिंदुमय वर्तुळामध्ये 'श्री/राजा/शिव' असे तीन ओळीत, तर मागील बाजूस 'छत्र/पती' असा दोन ओळीत मजकूर असतो. या नाण्यांचा आकार साधारणतः वाटोळा असून, अत्यंत सुबक अक्षरात या नाण्यांवर मजकूर असतो. ही नाणी ११ ते १३ ग्रॅम वजनात आढळतात. या शिवराईची त्याकाळात किंमत एक पैसा होती. ६४ शिवराई मिळून एक रुपया होत असे. १६७४ला पाडलेल्या 'शिवराई' आपण सुरुवातीच्या शिवराई म्हणून ओळखतो. जास्त वजन आणि सुबक अक्षरांवरून ही ओळख पटते. साधारणतः पूर्ण 'शिवराई' ११ ते १३ ग्रॅम वजनाची मानल्यास, अर्धी शिवराई ६ ते ७ ग्रॅमची असेल आणि पाव शिवराई ३-४ गॅमची. या विविध परिमाणांच्या शिवराईंचे अक्षर वळण साधारणतः सारखेच असून, त्या वरील लेख हा पुढील बाजूने तीन ओळींत 'श्री /राजा/ शिव' आणि मागील बाजूला 'छत्र/ पति' असा असतो.

शिवराई ही १७ ते १९ अशी तीन शतके टिकून राहिली, त्यात योग्य ते बदल होत ती पुढे येत राहिली. शिवकाळानंतरच्या शिवराईत आपल्याला बदल आढळतो. संभाजी, राजाराम आणि शाहू महाराजांनी शिवाजी महाराजांसारखी नाणी पाडली. नंतरच्या राज्यकर्त्यांनी दुदांडी प्रकारातील शिवराई चालवली. नंतरच्या या नाण्यांचे वजन कमी होते. ही शिवराई सरासरी १० ग्रॅमची होती.

छत्रपती शिवाजी महाराजांनी पाडलेल्या सोन्याच्या नाण्यास 'शिवराई होन' म्हणतात. शिवराई होन या नाण्यावर बिंदुमय वर्तुळात पुढील बाजूला तीन ओळींत 'श्री/राजा/शिव', तर मागील बाजूला दोन ओळींत 'छत्र/पति' असे अंकीत केलेले असून, या नाण्याचा आकार वाटोळा असतो. नाण्याचे वजन दोन मासे सात गुंजा म्हणजेच २.७ ग्रॅमच्या आसपास आढळते. नाण्याचा व्यास १.३२ से.मी असून सोन्याचा कस ९७.४५ असतो. राजधानी रायगडावरील टांकसाळीत फक्त 'शिवराई होन' पाडण्यात येत असत. रुका, तिरुका, सापिका आणि ससगणी ही नाणी इतरत्र पाडण्यात येत असल्याचे आप्पा परब त्यांच्या 'किल्ले रायगड स्थळदर्शन' या ग्रंथात १६४ क्रमांकाच्या पानावर नमूद करण्यात आले आहे.

हा शिवराई होन आज फार कमी प्रमाणात उपलब्ध आहे. होन दुर्मीळ का झाला, असा प्रश्न आहे. त्यावर वेगवेगळी मते आहे. काहींच्या मते शिवराई होन हा मोठ्या प्रमाणात उपलब्ध होता; पण त्याची चोरी होऊन नंतर तो आटवला गेला. काही जणांच्या मते मोगली चलनाच्या असलेल्या वर्चस्वामुळे शिवराई होन जास्त प्रमाणात लोकांपर्यंत पोहोचू शकला नाही.

काळे यांच्या मते शिवकाळात सोन्याचा भाव हा १६ रुपये धरल्यास, एका होनाची किंमत ३ रुपये १३ आणे होते. ग. ह. खरेंच्या मते या होनाची किंमत आलमगिरी रुपयात ३ रुपये ३ आणे १ ढब्बू १ पैसा होते. म्हणजे साधारणतः एका होनाची किंमत साडेतीन ते चार रुपये होती. एका पुतळीची किंमत ५ रुपये, तर १ मोहोर ही साधारणतः १५ रुपये किमतीची होती. होनांबद्दलचे आणखी काही कोष्टक आहेत, त्यात १ होनाचे ३ रुपये, ५६ आणे, २२४ पैसे, ६७२ रुके होत असत. ५ होनांची १ मोहोर होत होती, असे दिले आहे. शिवराई होनाचा उल्लेख हा विविध कागदपत्रांत आलेला आहे. या कागदपत्रांतील उल्लेख हे शिवछत्रपतींच्या होनाचे आहेत किंवा नाही, हे खात्रीने सांगता येत नाही; कारण शिवराई होन नावाचे एक सुवर्ण नाणे विजयनगरच्या सदाशिवरायाने पाडले होते. कृष्णाजी अनंत सभासद विरचित सभासद बखरीत शिवछत्रपतींच्या मृत्यूसमयी तिजोरीत असलेल्या नाण्यांची संख्या आणि नावे दिलेली आहेत. त्यात ३१ प्रकारची सोन्याची नाणी होती. त्या सुवर्ण नाण्यांची एकूण संख्या ६९ लाखांच्या घरात होती. त्यात ४ लाख शिवराई होन होते. धनाने दिलेल्या साथीमुळे आणि स्वराज्य रक्षकांच्या मेहनतीमुळे प्रतिपदेची चंद्रकोर आता फक्त कोर राहिली नव्हती, त्याचा लवकरच पूर्ण चंद्र होणार होता. महाराजांचे राज्य आता दक्षिणेपर्यंत पोहोचले होते. तिकडेही महाराजांच्या नावाने नाणी पडत होती आणि त्या नाण्यांद्वारे प्रत्येक सामान्यापर्यंत महाराज पोहोचत होते.

'छत्रपती शिवाजी महाराज' हे एक अतुलनिय व्यक्तिमत्व होते. किती ते त्यांचे पैलू, किती तो त्यांची दूरदृष्टी आणि किती तो त्यांचा स्वाभिमान. महाराज समजणे फार कठीण आहे. प्रत्येक जण महाराजांना कुठल्या ना कुठल्या प्रकारे समजून घेण्याचा प्रयत्न करत असतो. आपण चलनातून तसा प्रयत्न केला. हे मराठ्यांच्या इतिहासातील फार कमी हाताळलेले सोनेरी पान आहे.

काळे यांच्या मते शिवकाळात सोन्याचा भाव हा १६ रुपये धरल्यास, एका होनाची किंमत ३ रुपये १३ आणे होते. ग. ह. खरेंच्या मते या होनाची किंमत आलमगिरी रुपयात ३ रुपये ३ आणे १ ढब्बू १ पैसा होते. म्हणजे साधारणतः एका होनाची किंमत साडेतीन ते चार रुपये होती. एका पुतळीची किंमत ५ रुपये, तर १ मोहोर ही साधारणतः १५ रुपये किमतीची होती. होनांबद्दलचे आणखी काही कोष्टक आहेत, त्यात १ होनाचे ३ रुपये, ५६ आणे, २२४ पैसे, ६७२ रुके होत असत. ५ होनांची १ मोहोर होत होती, असे दिले आहे. शिवराई होनाचा उल्लेख हा विविध कागदपत्रांत आलेला आहे. या कागदपत्रांतील उल्लेख हे शिवछत्रपतींच्या होनाचे आहेत किंवा नाही, हे खात्रीने सांगता येत नाही; कारण शिवराई होन नावाचे एक सुवर्ण नाणे विजयनगरच्या सदाशिवरायाने पाडले होते. कृष्णाजी अनंत सभासद विरचित सभासद बखरीत शिवछत्रपतींच्या मृत्यूसमयी तिजोरीत असलेल्या नाण्यांची संख्या आणि नावे दिलेली आहेत. त्यात ३१ प्रकारची सोन्याची नाणी होती. त्या सुवर्ण नाण्यांची एकूण संख्या ६९ लाखांच्या घरात होती. त्यात ४ लाख शिवराई होन होते. धनाने दिलेल्या साथीमुळे आणि स्वराज्य रक्षकांच्या मेहनतीमुळे प्रतिपदेची चंद्रकोर आता फक्त कोर राहिली नव्हती, त्याचा लवकरच पूर्ण चंद्र होणार होता. महाराजांचे राज्य आता दक्षिणेपर्यंत पोहोचले होते. तिकडेही महाराजांच्या नावाने नाणी पडत होती आणि त्या नाण्यांद्वारे प्रत्येक सामान्यापर्यंत महाराज पोहोचत होते.

'छत्रपती शिवाजी महाराज' हे एक अतुलनिय व्यक्तिमत्व होते. किती ते त्यांचे पैलू, किती तो त्यांची दूरदृष्टी आणि किती तो त्यांचा स्वाभिमान. महाराज समजणे फार कठीण आहे. प्रत्येक जण महाराजांना कुठल्या ना कुठल्या प्रकारे समजून घेण्याचा प्रयत्न करत असतो. आपण चलनातून तसा प्रयत्न केला. हे मराठ्यांच्या इतिहासातील फार कमी हाताळलेले सोनेरी पान आहे.