क्रूरकर्मा औरंगजेब: भाग 10

 

क्रूरकर्मा औरंगजेब: भाग 10

औरंगजेबाचा बिदरला वेढा: २८ फेब्रुवारीला औरंगजेब बिदरच्या परिसरात पोहोचला आणि त्याने २ मार्चला बिदरच्या किल्ल्याला वेढा दिला. 30 वर्ष बिदर च्या किल्ल्याचा सुभेदार असलेला सिद्दी मर्जन याने त्याला कणखर प्रतिकार केला. त्याने किल्ल्यामधून अनेक वेळा बाहेरील मुघल सेनेवर छापे घातले आणि मोर्चावर हल्ले करून त्याने वेढ्याची प्रगती रोखण्याचा प्रयत्न केला परंतु अखेर संख्येने अधिक असलेल्या मोगलांचा वरचष्मा झाला. मिर जुम्लाच्या मारक तोफखान्याने किल्ल्याच्या तटबंदीची खूप मोडतोड केली. किल्ल्याचे दोन बुरूज उद्ध्वस्त करण्यात आले आणि बाहेरील तटबंदीचे मोर्चे आणि त्याचप्रमाणे किल्ल्याच्या अगदीं खालच्या तटाच्या बाजूचे मोर्चे जमीनदोस्त करण्यात आले.

किल्ल्याच्या भोवतालचा खंदक भरून काढण्यात आल्यावर २९ मार्च रोजी किल्ल्यावर हल्ला चढविण्यात आला. मोगलांनी उडविलेल्या एका हातगोळ्याची ठिणगी, दारू आणि हातगोळे ठेवलेल्या बुरुजापाठीमागील कोठारात पडली. तेव्हा भयंकर असा स्फोट झाला. मर्जन, त्याचे दोन मुलगे आणि इतर अनेक अधिकारी यांना यात प्राणांतिक जखमा झाल्या. आनंदाने बेहोष झालेले मोगल मुंग्यांप्रमाणे आपल्या खंदकातून बाहेर पडले आणि शहरात घुसून त्यांनी शहराचे संरक्षण करणाऱ्या उरल्या सुरल्या लोकांची भयंकर कत्तल करीत त्यांना मागे रेटले. सिद्दी मर्जन याने मृत्यूशय्येवरून आपल्या सात मुलांना किल्ल्याच्या किल्ल्या देऊन औरंगजेबाकडे पाठविले याप्रमाणे बिदरचा बळकट किल्ला अवघ्या २७ दिवसांच्या वेढ्यानंतर आणि एक दिवसाच्या कत्तलेनंतर अखेरीस पडला. विजयानंतर मिळालेल्या लुटीत मुघलांना १२ लाख रुपयांची रोकड ८ लाख रुपये किमतीची बंदुकीची दारू, दारूगोळे, अन्नधान्य आणि इतर सामान आणि त्याशिवाय ३३० तोफा एवढी सामुग्री होती.

महाबतखानाची विजापूरच्या मुलखात नासधूस: यानंतर औरंगजेबाने १५,००० अनुभवी आणि कसलेली घोडदळाची सेना महाबतखानाच्या नेतृत्वाखाली रवाना केली त्यांना शत्रूच्या जमाव झालेल्या फौजेचा मोड करण्याचा आणि पश्चिमेकडे कल्याणीपर्यंत आणि दक्षिणेस कुलबर्गापर्यंत विजापूरचा मुलुख उद्ध्वस्त करण्याचा हुकूम देण्यात आला मोगल फौजेची शत्रूसैन्याबरोबर १२ एप्रिल रोजी गाठ पडली विजापूरच्या जवळजवळ २०,००० एवढ्या फौजेने विजापूरचा वजीर खानमहमद, अफजलखान आणि रणदुल्ला आणि रैहान यांची मुले वगैरे कर्तबगार सेनानींच्या नेतृत्वाखाली मोगलांवर हल्ला सुरू केला शत्रूने कचाट्यात पकडलेले असताना आणि त्यांच्याकडून भयानक हल्ले होत असतानाही एकाद्या वाकबगार सेनानीप्रमाणे महाबतखानाने आपल्या फौजेला काबूत ठेवले; अखेर त्याने त्यांच्यावर हल्ला केला आणि विजापुरी फौजेने पळ काढला.

खान महंमद हा महाबत खानाशी लढत असतानाच त्याचा सरदार , अफजलखान आणि औरंगजेबाचे यांचे युद्ध आणि औरंगजेबाची कैद आणि त्याच्या जवळपास जीव जाण्याची आलेल्या वेळेची कथा सांगितली जाते. प्रस्तुत कथा ही प्रसिध्द आहे परंतु मी स्वतः इतिहास वाचताना याच्या सत्यतेचे कोणतीही पुरावे माझ्या समोर आलेले नाहीत. बीदर च्या आसपास खान महमद , अफजलखान , रनदुल्लाखान आणि औरंगजेबाच्या विखुरलेल्या सेनेमध्ये युद्ध झाल्याचे पुरावे तर सापडतात परंतु औरंगजेबाला होऊ घातलेल्या कैदेचे पुरावे मात्र सापडत नाहीत.

कथे प्रमाणे खान महम्मद खानाशी महाबत खानाचे युद्ध सुरू असताना सैन्याची एक तुकडी औरंगजेबासोबत मांजरा नदीच्या तीराजवळ कुठेतरी अफजल खानाच्या सैन्याशी भिडते. तिथे त्यांचे तुंबळ युद्ध होऊन औरंगजेब कैद होतो परंतु विजापुरी सैन्याचा सेनापती खान महम्मद याच्या सांगण्यावरून त्याच्याशी दुर्व्याव्हार केला जात नाही. सुन्नी मुस्लिम असलेला औरंगजेब हा सुन्नी असलेल्या खान महम्मदशी त्याला सोडण्याच्या वाटाघाटी करतो. यामध्ये हे दोघे सुन्नी होते हे सांगण्याचा उद्देश हा कारण मुस्लिमांमध्ये शिया व सुन्नी यांचे वेगळे अंतर्गत राजकारण चालत असे. विजापुरी सल्तनत ही शिया पंथीय होती पण तिचा सेनापती सुन्नी खान महंमद होता. औरंगजेबाने त्यास पत्राद्वारे कळविले की मी मुघल राजपुत्र आहे आणि मला माराल किंवा त्रास द्याल तर मुघल बादशाह शाहजहान पूर्ण सेनेनिशी दख्खन वर चाल करून येईल आणि राजपुत्राला मारल्याचा बसला म्हणून अख्खी विजापुरी बुडवेल. ( सदर पत्र माझ्या अजूनही बघण्यात आणि वाचण्यात आलेले नाही, कोणाजवळ काही संदर्भ उपलब्ध असल्यास कृपया खाली कॉमेंट मध्ये टाकावे. ) यावर विचार करून खान मोहम्मदाने त्याला सोडण्याचा निर्णय स्वतःच्याच मनाने घेतला या गोष्टीचा राग येऊन अफजलखान पेटून उठला. त्याने रागाने लालबुंद होऊन बडी बेगम म्हणजे अली आदिलशहाची आई, हीचाकडे भर विजापूर दरबारात खान मोहम्मदची बदनामी केली. खान मोहम्मद विजापुरी साम्राज्याला फितूर झाला असे म्हणत त्याने भर दरबारात त्याची हेटाळणी केली. कथा असेही सांगते की हे बोलत असताना अफजलखान दोन्ही हातात दांडपट्टे घेऊन भर विजापुरी दरबारात "मै खान मुहम्मद को मार दूंगा. वह होता कौन है औरंग को छोड़ने वाला..? मैने अपने हाथों से पकड़ा था उसे. मुझे यति औरंग चाहिए या तो खान मुहम्मद..!" असे म्हणत बडी बेगम कडे न्याय मागत होता. तिने ही खान मोहम्मदाचा निकाल लावण्याची पूर्ण जबाबदारी अफजलखानाला दिली. यानंतर बिदरचे युद्ध ऑटोपून खान मोहम्मद विजापूर कडे येत असताना विजापूर मध्ये प्रवेश केल्यावरच अफजलखानाने त्याला हत्तीवरून खाली खेचून भर रस्त्यात ठार मारल्याची गोष्ट सांगितली जाते.

या संपूर्ण प्रसंगातील खान महम्मद विजापूरकरांकडून मारला गेला ही गोष्ट खरी आहे हे म्हणण्याचे कारण म्हणजे औरंगजेबाचा चिटणीस, काबिलखान याने मिर जूमल्याला पाठवलेले नोव्हेंबर १६५७ चे अस्सल पत्र आज उपलब्ध आहे. त्याचा मराठी अनुवाद खाली देत आहे.

फारसी तून मराठी अनुवाद खालील प्रमाणे:

विजापूरचा सेनापती खान- महमद [ जानमहमद ? ] हा विजापूरकरानी मारविला. हे ऐकून शाहाजादा (औरंगजेब) एवढेच म्हणाला की, 'खान महंमदास त्याचा लबाड मित्र मुद्दा अहमद नाटिया याने विश्वासघातानें मारलें. मी त्याला वारंवार बजाविले असून त्यानें घ्यावी तितकी काळजी घेतली नाहीं यामुळे प्रतिपक्षाच्या डावपेचास तो बळी पडला.'

( प्रस्तुत पत्राचा अनुवाद हा नरसिंह चिंतामण केळकर आणि दत्तात्रय विष्णू आपटे लिखित "शिवकालीन - पत्र - सार - संग्रह" , आवृत्ती १ सन १८५१ मधून अस्सलरीत्या घेतलेला आहे. )

यावरून खान महम्मद आणि औरंगजेब यांच्यात याआधी पत्रव्यवहार झाल्याचेही कळून येते आणि त्याच्या मृत्यूची नोंद ही दिसून येते परंतु अफजल खाना करवी तो मारल्या जाण्याची नोंद नाही त्यामुळे या कथेला सत्याचे अनुष्ठान मिळत नाही.

कल्याणीचा वेढा :

बिदरपासून पश्चिमेस ४० मैलांवर तुळजापूरच्या पवित्र देवालयापासून ते गोवळकोंड्यापर्यंतच्या जुन्या रस्त्यावर चालुक्य राजांचे आणि कन्नड देशातील पुरातन राजधानीचे शहर कल्याणी हे वसलेले आहे. औरंगजेबाने २७ एप्रिलला आपला काम हलविला आणि बरोबर हलके सामान घेऊन तो कल्याणीनजीक एक आठवड्याच्या आत येऊन मुक्काम ठेपला. कल्याणीवर लगोलग हल्ला चढविण्यात आला. रात्रंदिवस शिबंदीने तटबंदीवरून अविरत गोळीबार चालू ठेवला. मोर्चेल्यांवर प्रखर हल्ले चालू ठेवले पण त्यांचा कोणताही उपयोग झाला नाही. त्यांनी मिर जुम्लाच्या एकदा खुद्द महाबतखान संरक्षक कामगिरीवर असताना कल्याणीपासून ईशान्येस १० मैलांवर शत्रूच्या फौजांनी त्याला कोंडीत पकडले. खूप वेळपर्यंत भयानक युद्धसंग्राम झाला युद्धाचा मारा रजपुतांवर अधिक झाला. पत्थराच्या भिंतीप्रमाणे खड्या असलेल्या राव छत्रसाल आणि त्याचे हाडा बांधव यांच्यावर खानमहमदच्या घोडदळाने निरर्थक प्रहार केले. राजा रायसिंग सिसोदिया याच्यावर विजापूरच्या बहलोलखानाच्या मुलांनी हल्ला केला. त्यात तो जखमी झाला आणि शत्रूने केलेल्या गर्दीत तो घोड्यावरून खाली आला याच वेळी मदत येऊन पोहोचली. महाबतखानाने केलेल्या हल्ल्यामुळे शत्रूची फळी फुटली आणि त्यांनी पलायन केले.

औरंगजेबाने वेढा शिकस्तीचा करण्यासाठी प्रयत्नाची पराकाष्ठा केली पण त्याचवेळी त्याच्या छावणीपासून केवळ ४ मैलांवर विजापूरची ३०,००० फौज जमा झाली. २८ मे रोजी किल्ल्याभोवती नुसत्या छावणीचा देखावा ठेवून औरंगजेबानें आपल्या मुख्य फौजेनिशी शत्रूच्या छावणीच्या दिशेने चाल केली दोन्ही सेनादलातील सर्व फौजविभाग परस्परांशी मिडले जवळजवळ सहातास तुंबळ युद्ध झाले दक्षिणी सैन्याने माघार घेत घेत लढा दिला. लागोपाठ चार वेळा त्यांची दाणादाण उडाली पण पुन्हा तितक्या वेळा त्यांनी जमाव केला आणि चाल करून येणाऱ्या मोगलांना तोंड दिले परंतु अखेर शस्त्राखाने अधिक सुसज्ज असलेल्या उत्तरेच्या घोडदळाने केलेल्या लागोपाठ हल्ल्यांपुढे हातघाईच्या लढाईत त्यांचा टिकाव लागला नाही. डाव्या आणि उजव्या बाजूने मोगल फौजांनी शत्रूला कोंडीत आणले आणि अखेर त्यांची पांगापांग केली. शाही फौजांनी विस्कळीत झालेल्या विजापुरी सैन्याचा त्यांच्या छावणीपर्यंत पाठलाग केला आणि जे हाती मिळतील त्यांची त्यांनी कत्तल केली किंवा त्यांना कैद केले विजापुरी छावणीत जे जे म्हणून शत्राखे, गुलाम, त्रिया, घोडे, मालवाहू गुरेढोरे आणि हरत-हेचे सामानसुमान वगैरे - हाती लागेल त्याची मोगलांनी लूट केली. मोगलांनी किल्ल्याच्या वेढ्याची शिकस्त केली पण सिद्दी दिलावर यानेही तितक्याच शौर्याने किल्ल्याचा वेढा लढविला मोगलांचा प्रतिकार करण्यासाठी म्हणून विजापूरच्या फौजा परत जमावाने एकत्र होऊ लागल्या म्हणून २२ जुलै रोजी औरंगजेबाने आपला मोठा मुलगा आणि मिर जुम्ला याच्या हाताखाली एका मोठ्या सेनाविभागाला त्यांचा मोड करण्यासाठी रवाना केले. ह्या मोगल सेनादलाने ४८ मैलांची चढाई केली, शत्रूवर हल्ला करून त्यांची पांगापांग केली आणि त्यांचा चार मैलांपर्यंत पाठलाग केला . आपली चढाई तशीच पुढे चालू ठेवून मोगलांच्या विजयी सेनांनी गुलबऱग्यापर्यंतची विजापूरची खेडीपाडी उद्ध्वस्त केली.

२९ जुलै रोजी मोगल फौजा कल्याणीकडच्या खंदकाच्या दुसऱ्या बाजूला असलेला एक बुरूज वर चढून गेल्या. ह्या ठिकाणी झालेले रणकंदन दुर्धर होते परंतु हल्लेखोर प्रचंड संख्येने आत घुसले आणि त्यांनी संरक्षक फळीची ही बाजू धरून ठेवली १ ऑगस्ट रोजी दिलावरने किल्ल्याच्या चाव्या मोगलांकडे सुपूर्द केल्या. दिलावरला मानाचा पोशाख देण्यात येऊन विजापूरला जाण्याची परवानगी देण्यात आली

तह करण्याचा बादशहा शहाजहानचा हुकूम: कल्याणीच्या पाडावानंतर विजापूरच्या सुलतानाने वाटाघाटींना सुरुवात केली विजापूरच्या वकिलांनी दिल्ली येथे कारस्थाने करून बादशहाकडे दाराची मध्यस्ती मिळविण्यात यश मिळविले. आदिलशहाने बिदर, कल्याणी आणि परांडा हे किल्ले त्यांच्या हुकमतीखाली असलेल्या , मुलुखासहित मोगलांच्या स्वाधीन करावे आणि युद्धखर्च म्हणून १ कोट रुपये द्यावे अशा तहाच्या अटी ठरल्या. या अटीवर औरंगजेबाला तह करण्यासंबंधी आणि आपल्या फौजा घेऊन बिदर येथे परतण्याचे हुकूम शहाजहानने दिले. दक्षिणेस माळवा आणि उत्तर हिंदुस्थानातून पाठविलेल्या मदतसैन्याला आपल्या पूर्वीच्या जागी रुजू होण्याचा आदेश देण्यात आला. ऐन विजयाच्या क्षणी औरंगजेबाला याप्रमाणे सणसणीत चपराक बसल्याप्रमाणे झाले. विजापूरच्या प्रचंड राज्याच्या उत्तरेकडच्या भागाचा एक तुकडा जेमतेम औरंगजेबाने ताब्यात घेतला असतानाच औरंगजेबाच्या आकांक्षांना बापाच्या आज्ञेचा लगाम बसला औरंगजेबाचा अशा त-हेने गोंधळ झाला असताना आणि त्याची शक्ती क्षीण झाली असताना विजापूरकरांनी आलेल्या संधीचा फायदा घेतला आणि प्रथम परेंडा ताब्यात देण्यास त्यांनी टाळाटाळ केली आणि पुढे ते स्वाधीन करण्याचे साफ नाकारले.

शहाजहानचे आजारीपण: दक्षिणेतल्या मोगलांच्या धोरणाचा दैवदुर्विपाक आणखी पुरा करण्यासाठी म्हणूनच की काय ६ सप्टेंबरला शहाजहान आजारी पडला आणि साऱ्या साम्राज्यात त्याच्या मृत्यूच्या बातम्या फैलावल्या काळजीने चिंताग्रस्त झाल्यामुळे आणि पर स्परविरोधी बेतामुळे गोंधळून गेल्यामुळे ४ ऑक्टोबर १६५७ पासून औरंगजेबाने कल्याणीमधून माघार घेण्यास सुरुवात केली.

पुढील भागात आपण अतिशय रंजक असा औरंगजेबाचा शिवाजी महाराजांशी झालेला पत्रव्यवहार पाहणार आहोत.

क्रमशः

ॲड. वेदांत विनायक कुलकर्णी मुरुंबेकर

9284996502

पुणे/बीड