क्रूरकर्मा औरंगजेब: भाग 9
औरंगजेबाची विजापूरवर स्वारी , १६५७ : औरंगजेबाच्या दक्षिणेतील पहिल्या सुभेदाराची काळात , म्हणजे सन १६३६ मध्ये दोन्ही बाजूत समझोता झाला. या तहान्वये भूतपूर्व निजामशाही राज्यांची या दोन सत्तांमध्ये विभागणी झाली. सोलापूर आणि वांगी (भीमा आणि सीना नद्यांमधील प्रदेश), भालकी आणि चिदगुपा (ईशान्य दिशेकडे), पूर्णा जिल्हा आणि उत्तर कोकण असा एकंदर अंदाजे २० लक्ष होन (८० लाख रुपये) उत्पन्नाचा मुलूख विजापूरकडे आला. अहमदनगर राज्याचा उरलेला प्रदेश मोगल साम्राज्याला जोडण्यात आला. याशिवाय आदिलशहाने मोगलांचे सार्वभौमत्व मानण्याचे, मोगलांचा मांडलिक गोवळकोंड्याचा कुतुबशहा याजबरोबर सलोखा ठेवण्याचे (गोवळकोंड्याची सरहद्द मांजरा नदीपर्यंतचा मुलूख असे ठरवून देण्यात आले होते) आणि वार्षिक खंडणी ऐवजी २० लाख रुपये दंडादाखल देण्याचे कबूल केले. महमद आदिलशहाच्या कारकिर्दीत (इ. स. १६२६ ते १६५६) विजापूरच्या राजाने विस्तार, सत्ता आणि वैभव यांबाबतीत कमालमर्यादा गाठली होती. अरबी समुद्रापासून तो बंगालच्या उपसागरापर्यंत साऱ्या हिंदुस्थानचा ह्या टोकापासून त्या टोकापर्यंतचा भूभाग त्याच्या राज्याने व्यापला होता. इ. स. १६३६ पासून महमद आदिलशहा आणि दिल्लीचा मोगल सम्राट यांमध्ये शांततेचे संबंध होते आणि दोन्ही दरबारांमध्ये परस्पर मित्रत्वाच्या भेटीगाठी झाल्याची माहिती आपल्याला वाचावयाला मिळते. शहाजहान बादशहाला महमद आदिलशाह बद्दल कौतुक वाटे. मिर जुम्ला हा दिल्ली येथे (७ जुलै १६५६ रोजी) पोहोचल्यावर बादशाही सल्लागारात औरंगजेबाच्या आक्रमक धोरणाचा विजय झाल्यासारखे झाले बादशाही सल्लामसलतीत मिर जुम्ला याचा प्रभाव पडला आणि तेव्हापासून विजापूरच्या सुलतानाच्या मृत्यूच्या वेळी त्या राज्यावर आक्रमण करण्याची सुप्त इच्छा औरंगजेबाने गुप्तपणे आपल्याशी जोपासलेली आपल्याला दिसून येते.
औरंगजेबाचा मनसुबाच सांगायचा झाला तर त्याला नर्मदेखालील व संपूर्ण हिंदुस्थान मुघल छत्राखाली आणायचा होता. कुठे ना कुठे त्याला कळून चुकले होते की आज ना उद्या, जेव्हा वारसायुद्ध चालू होईल तेव्हा त्याला पैश्यापासून सैन्यापर्यंत आणि सरदारांपासून ते रसदेपर्यंत सर्व गोष्टींची आवश्यकता भासणार होती. युद्ध हमखास उत्तरेत लढले जाणार त्यामुळे रसद ही त्याला त्याने जिंकलेल्या नवीन राज्यांतूनच मिळणार हे तो जाणून होता म्हणून शहाजहान जिवंत आहे तोपर्यंत जितकी स्वतःची लोक सर्व ठिकाणी पेरता येतील तितकी तो पेरत होता. मीर जुमल्याला वजीर करणे हा याच कुटनितीचा भाग होता.
४ नोव्हेंबर १६५६ रोजी विजापूर गादीचा सातवा सुलतान महमद आदिलशहा मरण पावला. राज्याचा वजीर खान महमद आणि राणी बडी साहिबा यांच्या प्रयत्नांनी सिंहासनावर मृत बादशहाचा एकुलता एक मुलगा, १८ वर्षांचा तरुण अली आदिलशहा दुसरा, याला बसविण्यात आले. कपटी औरंगजेबाने शहाजहानला कळविले की मृत सुलतानाचा, अली आदिलशहा हा औरस मुलगा नसून, ज्याच्या आईबापाची काही माहिती नाही असा, महमद आदिलशहाने आपल्या जनान्यात बाळगलेला तो एक मुलगा आहे. सबब विजापूरवर स्वारी करण्याचा हुकूम व्हावा.
महमद आदिलशहाच्या मृत्यूनंतर कर्नाटकात सर्वत्र गोंधळ झाला. जमीनदारवर्गाने आपल्या पूर्वीच्या जमिनी पुन्हा आपल्या ताब्यात घेतल्या. राजधानीमध्ये तर परिस्थिती अगदी विकोपाला गेली होती. विजापूरच्या सरदारात अंतस्थ भांडणे निर्माण झाली आणि मुख्य वजीर खान महमद याच्याबरोबर सत्ता विभागणीसाठी त्यांची चुरस लागली. परिस्थिती आणखी बिकट करण्यासाठी औरंगजेबाने त्यांच्याबरोबर संधान साधले आणि दरबारातील अनेक प्रथितयश मुत्सद्द्यांना आपल्या बाजूला वळवून घेण्यात तो यशस्वी झाला. त्यांनी औरंगजेबाला पाठिंबा देण्याचे वचन दिले आणि आपला फौजफाटा घेऊन मोगली मुलखात पळून येण्याची तयारी दाखविली. विजापूरच्या इतर मुत्सद्द्यांना मिर जुम्लाच्या मदती आपल्याकडे वळवून घेण्याची औरंगजेबाची इच्छा होती. या घडामोडी होत असताना छत्रपती शिवाजी महाराजांचा एक प्रतिनिधी औरंगजेबाशी वाटाघाटी करण्यात गुंतला होता. विजापुरी कोकणवर आपण हल्ला केला तर आपल्या अटी काय राहतील यासंदर्भी बोलणी चालू होती. एक संदिग्ध पत्र लिहून उत्तरादाखल त्यांना देण्यात आले.
२६ नोव्हेंबरला औरंगजेबाला शहाजहानकडून मोहीम उघडण्याची परवानगी मिळाली आणि "विजापूरचे प्रकरण औरंगजेबाला योग्य वाटेल त्या पद्धतीने त्याने हाताळावे" यासाठी मुक्त अधिकार त्याला देण्यात आले. थोड्या प्रमाणात दरबाराकडून आणि थोड्या प्रमाणात जहागिरीमधून २०,००० शिपायांचे सैन्य आणि त्याबरोबर मोठा अधिकारी वर्ग आणि खुद्द मिर जुम्ला यांची नियुक्ती औरंगजेबाच्या सैन्याला मदत म्हणून करण्यात आली. बादशहाचा औरंगजेबाला असा हुकूम होता की त्याने मिरजुम्ला याच्या बरोबर विजापूरच्या सरहद्दीपर्यंत चाल करून जावे आणि जमल्यास विजापूरचे सारे राज्य जिंकावे; किंवा १६३६ च्या तहाप्रमाणे अहमदनगरचा जो प्रदेश विजापूरला देण्यात आला होता तो जिंकून घ्यावा आणि उरलेल्या प्रदेशाबद्दल विजापूरकडून दीड कोटीची खंडणी आणि मोगल अधिराज्याला मान्यता घेण्यात यावी जर दुसऱ्या पर्यायाप्रमाणे कार्यवाही झाली तर औरंगजेबाने आपले प्रचंड सैन्य गोवळकोंड्याचे राज्य जिंकून घेण्याचे कामी लावावे. औरंगजेबाची इच्छा विजापूरचे राज्य प्रथम जिंकण्याची होती म्हणून तो लिहितो, “गोवळकोंड्याचे राज्य केव्हाही जिंकता येईल. तरी तूर्त त्या राज्यावरील मोहीम बाजूला ठेवावी." अशा तर्हेने युद्ध सुरू करण्यासाठी देण्यात आलेल्या परवानगीला कसल्याही नैतिकतेचे पाठबळ नव्हते. विजापूर राज्य हे काही मोगलांचे मांडलिक राज्य नव्हते, तर ते एक स्वतंत्र राज्य असून समानतेच्या भूमिकेवर त्यांचे मोगल सम्राटांशी मैत्रीचे संबंध होते. मोगल सम्राटाला विजापूरच्या वारसाला संमती देण्याचा अगर त्या संबंधी वाद उकरून काढण्याचा कसलाही कायदेशीर अधिकार नव्हता. जानेवारी मध्ये मिर जुम्ला हा औरंगाबादेला येऊन पोहोचला आणि त्याच दिवशी ज्योतिष्यांनी काढून दिलेल्या शुभमुहूर्तावर मिर जुम्लासह औरंगजेब विजापूरच्या स्वारीवर निघाला. [मिर जुम्ला आपल्याला येऊन मिळण्याची औरंगजेब अतिशय अधिरतेने वाट पाहात होता त्याने त्याला घाई करण्याविषयी लिहिले. औरंगजेब लिहितो, "अशी संधी आपण वाया जाऊ देता कामा नये. तु जलद निघून ये, म्हणजे आपण बरोबरच कुच करून जाऊ. उत्तरेकडून जी रसद रोत होती ती येण्याची वाट पाहण्यात काही अर्थ नव्हता. १९ फेब्रुवारी १६५७ च्या अगोदर २०,००० सैनिक आपल्याला येऊन मिळतील अशी औरंगजेबाला बिलकुल आशा नव्हती.
१८ जानेवारी रोजी मिर जुम्ला हा औरंगाबादेला येऊन पोहोचला. विजापूर ला नेस्तनाबूत करण्याची क्रूर औरंगजेबाची घाई बघा , ज्यादिवशी जुम्ला पोचला अगदी त्याच दिवशी, त्याला कसलाही आराम वगेरे करू न देता तडक विजापूरवर हल्ला करण्यासाठी , बरोबर घेऊन औरंगजेबाने कूच केले. मिर जुमल्याचा प्रचंड तोफखाना आणि सुलतानढवा पद्धतीत वापरतात ते वेढ्याचे सामान बरोबर असल्यामुळे, त्यांची आगेकूच अतिशय मंद होती. २४० मैल अंतर तोडावयास त्याला ४३ दिवस लागले. २८ फेब्रुवारीला तो बिदरच्या परिसरात पोहोचला. २ मार्च रोजी त्याने किल्ल्याला वेढा दिला.
बिदरला वेढा आपण पाहू , पुढच्या भागात
क्रमशः
ॲड. वेदांत विनायक कुलकर्णी
9284996502
पुणे / बीड
No comments:
Post a Comment