क्रूरकर्मा औरंगजेब: भाग 6
दख्खनची सुभेदारी ( 1652 - 1658 ) : १७ जुलै १६५२ रोजी औरंगजेबाची दुसऱ्यांदा दक्षिणेच्या सुभेदारीवर नेमणूक झाली. एका महिन्याभराने त्याने बादशहाची रजा घेतली आणि तो दक्षिणेकडे निघाला . औरंगजेबाची जेव्हा दक्षिणेमध्ये नियुक्ती करण्यात आली त्यावेळी त्याने आपल्या या नेमणुकीला विरोध केला होता याची कारण असे होते की सिंध मधील त्याची जुनी जी जहागीर होती त्यातून मिळणाऱ्या उत्पन्नापेक्षा दक्षिणेतील त्याच्या नव्या जहागिरीतून त्याला 17 लाख रुपये कमी मिळणार होते पण त्याची काहीएक न ऐकता शहाजहान ने हे आदेश कायम ठेवले. ९ सप्टेंबरला त्याने अटक येथे सिंधू नदी ओलांडली. १७ आणि २८ नोव्हेंबर रोजी तो दिल्ली आणि आग्रा यामधून पार झाला, आणि १ जानेवारी १६५३ रोजी तो नर्मदा नदीवर पोहोचला. बुरहाणपूर येथील राजवाड्याची दुरुस्ती झाली नसल्याकारणाने तो काही दिवस शहराबाहेर राहिला ३० जानेवारी रोजी त्याने शहरात प्रवेश केला. येथेच मागे सांगितलेली दंतकथा जीची नाईका हिराबाई ऊर्फ जैनाबादी महल हिची प्रीती त्याने येथेच संपादन केली. येथे तो ९ महिने रेंगाळला अखेर २८ ऑक्टोबर १६५३ रोजी त्याने बुरहाणपूर सोडले आणि २५ नोव्हेंबर रोजी त्याने दौलताबादच्या किल्ल्यात प्रवेश केला. औरंगाबाद येथे तो चार वर्षे राहिला. फक्त गोवळकोंडा आणि विजापूर या राज्यांवर जी मोहीम त्याने उघडली त्यात स्वतः सहभाग करण्याच्या वेळी तो औरंगाबाद सोडून गेला. बाकी त्याचा सर्व कारभार औरंगाबादेतुनच चालत असे. अखेर औरंगाबाद सोडून तो गेला तो वारसाहक्काच्या युद्धासाठीच. (५ फेब्रुवारी १६५८.) औरंगाबाद येथेच त्याचा मुलगा, शहजादा अकबर याचा जन्म झाला (११ सप्टेंबर १६५७.) या ठिकाणीच त्याने आपली पत्नी दिलरसबानू (८ ऑक्टोबर १६५७.) आणि प्रेयसी जैनाबादी (१६५४.) यांचे दफन केले.
या कालावधीत त्याच्या जीवनाचे वर्णन त्याने आपला नातू बेदार बख्त याला लिहिलेल्या एका पत्रात केलेले आहे. या पत्रात औरंगजेबाने लिहिले आहे, "औरंगाबाद जवळील सातारा नावाच्या खेड्यात मी शिकारीसाठी जाई. येथील एका टेकडीवर खंडेरायाचे देऊळ होते . ते मी पाडून टाकले. मी दक्षिणेचा सुभेदार असताना दौलताबाद आणि औरंगाबाद येथे रहात असे. तेथून मी घोड्यावर बसून खूप दूरवर शिकारीसाठी जाई. त्याचप्रमाणे कतलक नावाच्या तळ्यावर मी नेहमी जाई. जवळच असलेल्या बुरहाण उद्दीन आणि जैनुद्दीन या औलीयांच्या कबरीचे दर्शन घेण्यासाठी मी जात असे. पुष्कळदा बरोबर जनान्याला घेऊन तर कधी एकटा दौलताबादच्या किल्यावर अथवा एलोराच्या लेण्यावरही मी जात
असे. (कालिमात-ई-तय्यीबात, ७ ब-८ अ.). सदरचे खंडोबाचे देऊळ जे औरंग्याने पडले होते ते पुढे सन 1766 मध्ये पुण्यश्लोक अहिल्यादेवी होळकर यांनी परत एकदा बांधले. सद्यस्थितीत मंदिराची ही वास्तु पुरातत्त्व विभागाने ऐतिहासिक वारसा स्थळ म्हणून संरक्षित केली आहे.
औरंगजेबाच्या अंगातील राज्यकारभार करण्याची कुशलता व त्याच्या अंगातील कर्तबगारी याचा प्रत्यय औरंगजेबाची दुसऱ्या वेळी दक्षिणेचा सुभेदार म्हणून नेमणूक झाल्यावर येतो त्याचप्रमाणे त्याच्या स्वभावातील उणिवा याच कालखंडामध्ये प्रकर्षाने पुढे आल्या विशेषतः त्याच्या स्वभावातील धर्मांधपणा. याचे एक उदाहरण म्हणजे त्याने सादुल्लाखानाला लिहिलेले पुढील पत्र होय: "छबीलाराम या ब्राह्मणाने महमद पैगंबराविषयी वाईट शब्द उच्चारले. बादशहाच्या हुकूमाप्रमाणे या आरोपाची चौकशी झाली आणि जुल्फिकारखान आणि इतर अधिकारी यांनी त्याचा शिरच्छेद केला. आता मुल्लामुहान याने मला लिहिले आहे की त्या काफर छबीलारामच्या भावांनी बादशाही दरबाराकडे प्रांताच्या मुख्य न्यायाधीशाविरुद्ध अपील केलेले आहे. या गोष्टीवरून मला तुला असे सांगावेसे वाटते की, मुसलमानी धर्माच्या तत्त्वाचा पुरस्कार करणे हे प्रत्येक मुसलमानाचे कर्तव्य आहे. त्याचप्रमाणे इस्लामचे धर्मवेत्ते कुराणाच्या तत्त्वाप्रमाणे न्यायदानाचे काम करीत असताना त्यांचे संरक्षण करणे हे बादशहा आणि त्याचे सरदार यांचे कर्तव्य आहे. माझी तुला अशी आज्ञा आहे की, त्या काफराने केलेली तक्रार बादशहापर्यंत पोहोचणार नाही, याची तू सख्त काळजी घे.” (आदाब-ई-आलमगिरी, भाग १, १०१९) औरंगाबाद शहरावर देखील औरंगजेबाच्या व्यक्तिमत्त्वाची छाप पडलेली दिसून येते. प्रथम औरंगजेब दौलताबादच्या किल्ल्यात येत असे परंतु किल्ल्यामध्ये फारच थोडी माणसे राहू शकत असल्याने त्याने राजधानीचे ठिकाण खिडकी येथे हलविले. तेथे त्याने एक राजवाडा बांधला आणि सरदारांना सभोवारची जागा वाटून दिली. औरंगाबाद येथे औरंगजेबाने बांधलेला आलमगिर महाल अजून चांगल्या अवस्थेत आहे.
दख्खन मध्ये आल्यावर औरंगजेबाला सर्वप्रथम त्रास झालं तो दख्खन च्या तो येण्याआधी नेमलेल्या अकार्यक्षम सुभेदारांचा. 1644 मध्ये जेव्हा तो दख्खन सोडून गेला त्यानंतर तब्बल 7 वेगवेगळ्या सरदारांनी दख्खन चे काम पाहिले. काम पाहिले कसले , मिळेल तिथून पैसा मारायचे काम केले आणि ते करताना ना कोणत्या सोई पुरविल्या ना काही चांगल्या गोष्टी जनतेसाठी केल्या गेल्या. अकार्यक्षम म्हणावे तर सुभेदारांमध्ये मुरादबक्ष, शाहिस्तेखान, शहानवाज खान, इस्लाम खान, राजा जयसिंह इत्यादी मातब्बर सरदारांची नावे होती. दख्खनचा सुभ्याचे मूळ वसूल वर्षाला तीन कोटी बासष्ठ लाख रुपये (3,62,00,000/-) एवढे होते परंतु 1652 सालापर्यंत प्रत्यक्षात वसूल झालेली रक्कम जेमतेम एक कोटी अथवा त्याचाही एक तृतीयांश भाग इतकी होती. दख्खन ची ही तूट भरून काढण्यासाठी उत्तरेतील संपन्न राज्याच्या महसुलातून काही भाग दख्खनला पाठवण्यात येत असे. औरंगजेब ही तुटीची रक्कम बादशहाकडे मागत असे परंतु शहाजहानची हे प्रकार थांबवण्याची इच्छा होती तर दक्षिणेतल्या जहागिरीच्या बदली इतर प्रांतातून आपल्याला रोकड पाहिजे असल्याची मागणी औरंगजेब नेहमी करत असे. हा प्रकार पुढे विकोपाला जाऊन बाप लेका मधल्या आर्थिक कटकटी वर्षानुवर्षे चालतच राहिल्या आणि वाढतच राहिले. या सर्व परिस्थितीवर उपाय म्हणून औरंगजेबाने एक नवीन शक्कल लढवली. त्याने त्याच्या पदरी असलेल्या अकार्यक्षम सरदारांच्या जहागिरी स्वतःकडे घेण्यास सुरुवात केली. या जहागीरदारांनी पुढे औरंगजेबाची तक्रार बादशहा शहाजहान यांच्याकडे केली तेव्हा याचा जाब विचारला असता औरंगजेब म्हणाला की दक्षिणेतला कारभार सोयीस्कर व्हावा आणि उत्तरेच्या महसुलावर त्याचा भार पडू नये म्हणून सद्यस्थितीमध्ये मी ही कार्यवाही करीत आहे तरी आपण याला मंजुरी द्यावी नाहीतर तुटीची रक्कम मला पाठवावी. शहाजहानने प्रस्तुत प्रस्ताव मान्य केला. यानंतर औरंगजेबाने मुर्शिद कुली खान याची दक्षिणेचा दिवाण म्हणून नियुक्ती केली.
मुर्शिद कुली खान: मुर्शिद कुली खान हा खुरासांचा रहिवासी होता कंधारच्या परिषद सुभेदार अली मर्दान खान हा परागंध झाला तेव्हा त्याच्याबरोबर हिंदुस्थानात आलेल्या लोकांपैकी तो एक होता त्याच्या अंगी शिपायाची धाडस आणि सनदी नोकऱ्याची कारभार विषय कुशलता यांची मिश्रण होते औरंगजेबाचा दक्षिणेतील दिवाणी अधिकारावर त्यांनी महसूल विषयक सुधारणा अमलात आणल्या आणि राबविल्या. त्याने प्रामाणिकपणे दक्षिणेतील बिघडलेली आर्थिक घडी बसवण्याचा पुरेपूर प्रयत्न केला. त्याने राजा टोडरमलची पद्धती दक्षिणेमध्ये ही लागू केली. खडकाळ जमिनी व ओढे नाले खणण्यापासून शेत जमिनीची वर्गवारी पर्यंत सर्व कामे केली. ज्या खेड्यांवर मुख्य अधिकारी म्हणजेच मुकादम नव्हता अशा खेड्यांवर त्याने मुकादम नेमले. सरकारी तिजोरी मधून गरीब शेतकऱ्यांना गुरेढोरे, बी बियाणे आणि इतर शेती विषयक सामग्री देण्यासाठी कर्ज , तकबी वगैरेही देण्यात आल्या. याच्या काळामध्ये दक्षिणेतील आर्थिक स्थिती औरंगजेबाच्या अधिपत्याखाली सुधारत होती.
बापलेकातील संघर्ष विकोपाला : बापलेकांमध्ये संघर्षाची आणखी कारण म्हणजे विजापूर आणि गोवळकोंडा याचबरोबर राजकीय संबंध. प्रस्तुत प्रकरणांमध्ये पुढे आपण औरंगजेब यांची गोवळकोंडा आणि विजापूरची वारी या संदर्भात अजून वाचणार आहोत. स्वारी होऊन सदर प्रदेश काबीज केल्यानंतर औरंगजेबाचे म्हणणे होते की या राज्यातील राजदरबारातल्या वकिलांनी दक्षिणेच्या सुविधाराची हुकूम ऐकावेत आणि हा पुरस्कार तेव्हाच्या परिस्थितीनुसार बरोबरही होता परंतु शहाजहानचे असे म्हणणे होते की प्रत्येक गोष्ट प्रत्येक आदेश आणि प्रत्येक हुकूम हा त्याच्या हातून दिल्लीतूनच निघाला गेला पाहिजे. सदर अधिकार औरंगजेबाला त्याच्या कारकिर्दीच्या अगदी अखेरीस देण्यात आला आणि तो देखील पूर्णपणे देण्यात आला नाही.
औरंगजेब जेव्हा दुसऱ्या वेळी दख्खन मध्ये आला तेव्हा महाराज जेमतेम 22 - 23 वर्षांचे होते.
क्रमशः
ॲड. वेदांत विनायक कुलकर्णी मुरुंबेकर
९२८४९९६५०२
पुणे / बीड
No comments:
Post a Comment