क्रूरकर्मा औरंगजेब: भाग 7

 

क्रूरकर्मा औरंगजेब: भाग 7

दक्षिणेच्या सुभेदारीवर दुसऱ्यांदा दाखल झाल्यावर औरंगजेबाने मधल्या काळात बऱ्याच राज्यांवर छोट्या मोठ्या स्वाऱ्या केल्या. मुंबईच्या उत्तरेला घाट माथा आणि अरबी समुद्र यांच्यामधील सपाटीवर जव्हारचे राज्य होते उत्तर आणि पूर्व या दिशांना जवळची हद्द बागलाण आणि नाशिक या मोगली जिल्ह्यांना भिडत होती आणि त्याच्या दक्षिणेला कोकण प्रदेशासोबतच जव्हार मधून चौल या संपन्न बंदराकडे जाण्याचा मार्ग होता. औरंगजेबाने सदर राज्यावर मोहीम काढली आणि 5 जानेवारी 1656 रोजी जव्हार चा राजा श्रीपद शरणागती पत्करली आणि वार्षिक चार लाख रुपये खंडणी देण्याचे कबूल केले. याच सोबत देवगडचे गोंड राजे यांच्याही सोबत औरंगजेबांनी लढा पुकारला देवगडच्या गादीवर त्यावेळी केसरी सिंग नावाचा गोंड राजा बसलेला होता. औरंगजेबाने त्याचे विरुद्ध युद्ध पुकारले आणि केसरी सिंग हा त्याला शरण आला त्यांनी आपला काही परगणा आणि खंडणी खातर पाच लक्ष रुपये देण्याचे मंजूर केले.

औरंगजेबाची गोवळकोंड्यावर नजर:- या औरंगजेबाची नजर वळाली ती गोवळकोंडाकडे. गोवळकोंडाचा प्रदेश हा आजचा हैदराबाद आणि त्याच्या आजूबाजूचा प्रांत हा होय. हा प्रांत अतिशय सुपीक असा होता. या प्रदेशाची राजधानी म्हणजे हैदराबाद हे केवळ आशियाचीच नव्हे तर साऱ्या जगातील हिराच्या व्यापाराचे केंद्र होते अनेक परकीय व्यापारी येथे येऊन आपला धंदा करीत असत. अनेक उद्योगधंद्यानकरता या राज्याची प्रसिद्ध होती. बंगालच्या उपसागरात मछलीपट्टणम हे उत्कृष्ट बंदर या राज्याला लाभलेले होते. औरंगजेबाचा गोवळकोंडाच्या राज्याबरोबर खटका उडायला नेहमी काही ना काही कारण होत असे. गोवळकोंड्याने मुघलांना द्यायची दरवर्षाला ठरलेली दोन लाख होनांची खंडणी ही नेहमी थकत असे आणि मोगल सुभेदाराकडून मिळणाऱ्या तंबीला अनेक सबबी आणि सवडीसाठी अर्ज या स्वरूपातच उत्तर मिळे. होनांचे विनिमय मूल्य म्हणजेच (एक्सचेंज व्हॅल्यू) ही 1636 मध्ये चार रुपयावरून साडेचार रुपयांवर आणि 1654 मध्ये पाच रुपयांवर गेले. कुतुबशहा हा आपल्या खंडणीची रक्कम रुपये आठ लाख दर साल ही जुन्या दराप्रमाणे देत असे. यावर मोगलांनी आक्षेप घेतला. त्यांचे म्हणणे होते की विनिमय मूल्यांमध्ये झालेल्या बदलांमुळे खंडणीच्या रकमेमध्ये होणारी वाढ नव्याने देण्यात यावी आणि ही मागील वर्षीची तूट सुद्धा ताबडतोब चुकती व्हावी. यामुळे गोवळकोंड्याच्या राज्यावर एकंदर 20 लाख रुपयांचा नवा बोजा पडणार होता. यानंतर गोवळकोंडाच्या बादशहाने कर्नाटक वर स्वारी केली आणि तो प्रांत जिंकून घेतला परंतु हे करत असताना त्यांने मुघलांना कोणत्याही प्रकारची परवानगी मागितली नाही याबद्दल त्याची कान उघडणी करण्यात आली. सरतेशेवटी मीर जुमल्याच्या प्रकरणातून युद्धाचा प्रसंग उद्भवला. मिर जूमल्याचा इतिहासाचा अभ्यास करणे यासाठी कर्मप्राप्त होऊन जाते कारण तो औरंगजेबाचा पुढे ग्रँड वजीर होतो. औरंगजेबाचा भाऊ आणि त्याचा प्रतिस्पर्धी शाह शुजा याच्यामागे औरंगजेबाने त्याला बंगालमध्ये धाडले होते पण ती कथा पुढे

मीर जुमला: मीर जुमला यांचा जन्म मीर मोहम्मद सय्यद अर्दीस्तानी म्हणून सफाविद इराणमध्ये 1591 मध्ये इस्फहानमधील एका गरीब तेलव्यापारी , [ संदर्भ:- जेम्स टॅलबॉय व्हीलर (1876) पृष्ठ 281 ] मिर्झा हजारू नावाच्या माणसाच्या घरात झाला. त्याचे आईवडील अत्यंत गरीब असले तरी, त्याला अक्षरे शिकण्याची संधी मिळाली ज्यामुळे त्याचा गोवलकोंडा सल्तनतशी संबंध असलेल्या हिरे व्यापाऱ्याच्या हाताखाली कारकून म्हणून नोकरी मिळू शकली. गोवळकोंडा (सध्याचे हैदराबाद , भारत), हिऱ्यांच्या खाणींसाठी प्रसिद्ध असलेला प्रदेश. तो 1630 मध्ये गोवळकोंडा येथे आला असावा (जरी काही विद्वानांनी 1615 किंवा 1620 च्या पर्यायी तारखा सुचवल्या आहेत तरी आपण जेम्स टॅलबॉय व्हीलर च्या लिखणानुसार हे बघत आहोत.).

जेम्स टॅलबॉय व्हीलरच्या एका म्हणण्यानुसार हा जेव्हा भारताच्या प्रदेशात आला तेव्हा याने प्रथम मुघल साम्राज्याच्या सेवेत सैनिक म्हणून दाखल झाला, जिथे तो उच्च पदापर्यंत पोहोचला. तथापि, सम्राट शाहजहानचा त्याने नियुक्त केलेला वारसदार दारा शिकोह याने अपमानित केल्यामुळे त्याने सेवा सोडली. [ संदर्भ:- जेम्स टॅलबॉय व्हीलर (1876) पृष्ठ 281-282 ].

पुढे याने स्वतःचा हिरा व्यवसाय सुरू केला आणि सागरी व्यावसायिक प्रयत्नांमध्ये गुंतला ज्यामुळे त्यांची संपत्ती वाढली.आपल्या कारकीर्दीत प्रगती करण्याच्या आशेने, त्याने गोलकोंडाच्या कुतुबशाही सुलतानला भेटवस्तू आणल्या आणि सुलतानच्या दरबारात प्रवेश केला. मीर जुमल्याने त्याच्या व्यापारातून सुलतानला अनेक भेटवस्तू सादर केल्या आहेत, जसे की युरोपमधील दुर्मिळ वस्तू, चीनमधील कॅबिनेट आणि सिलोनमधील ( श्रीलंकेतील ) हत्ती . अशा प्रकारे तो सल्तनतच्या वजीर (पंतप्रधान) या पदावर जाण्यात यशस्वी झाला.

पुढे मुलकी कारभार आणि युद्धप्ररांग ह्यांमध्ये वाकबगारी त्याच्या अंगी असल्याने गोवळकोंड्याच्या राज्यकारभाराची सारी सूत्रे त्याच्या हाती आली. त्याच्या संमतीवाचून कोणतीही गोष्ट सुलतानाकडे पोहोचेनाशी झाली. सुलतानाने त्याला कर्नाटकात पाठविले तेथे लवकरच त्याने संपूर्ण कायापालट घडवून आणला. मिर जुम्लाने अनेक युरोपियन गोलंदाज आणि तोफा ओतणारे यांची भरती करून आपली बाजू बळकट केली आणि आपल्या फौजेची कार्यक्षमता आणि शिस्त ही एका विशिष्ट पातळीपर्यंत पोहोचविली. यानंतर लवकरच त्याने कुडाप्पा जिल्हा जिंकून घेतला. त्याच्या कामगिरीचा कळस म्हणजे आतापर्यंत अजिंक्य समजला जाणारा गंडीकोटाचा किल्ला त्याने हस्तगत केला हा होय. कुडाप्पाच्या पूर्वेस असलेले सिद्धौत [कुडाप्पाच्या पूर्वेसर मैलांवर सिद्धौत असून, वायव्येस 42 मैलांवर गंडीकोटा आहे ही दोन्ही पेन्नर नदीवर बसलेली आहेत] त्याने जिंकून घेतले. त्याच्या फौजा उत्तर अर्काट जिल्ह्यात चक्रगिरी आणि तिरुपतीपर्यंत जाऊन पोहोचल्या. दक्षिणेतील जुनी वैमवसंपन्न देवळे लुटून आणि दडलेल्या संपत्तीचा शोध लावून मिर जुम्ला याने अफाट संपत्ती गोळा केली दक्षिणेमधली अतिशय श्रीमंत व्यक्ती आणि २० मण हिऱ्यांचा मालक म्हणून त्याचा लौकिक झाला. त्याने आपल्या आक्रमणाच्या जोरावर कर्नाटकातील आपल्या जहागिरीचे रूपांतर ३०० मैल लांबीचा आणि ५० मैल रुंदीचा वर्षाला ५० लाखांपर्यंत वसूल असलेल्या आणि अनेक हिऱ्यांच्या खाणींनी संपन्न अशा राज्यामध्ये केले. अशा तन्हेने आपला धनी जो कुतुबशहा यापासून तो पूर्णपणे स्वतंत्र झाला आणि जवळजवळ साऱ्या कर्नाटकचा तो अधिपती झाला. त्याच्याबद्दल मत्सर वाटणाऱ्या दरबारी मंडळींनी त्याच्याविषयी गोवळकोंड्याच्या सुलतानाचे कान फुंकून सुलतानाच्या मनात भरविले की दरबारात हजीर नसलेल्या वजिराचा प्रचंड फौजफाटा हा सुलतानाच्या सुरक्षिततेला धोकादायक आहे आणि वजिराने मिळविलेल्या संपत्तीमुळे सुलतानाच्या दरबाराचे वैभव फिके पडलेले आहे. कुतुबशहाला साहजिकच त्याच्या वजिराने कर्नाटकात हस्तगत केलेल्या मिळकतीचा वाटा आपल्याला मिळावा अशी इच्छा झाली आपला बादशहा किती दुर्बल आणि नालायक आहे याची जाणीव जुम्ला याला होती. त्यामुळे आपली कमाई ही पूर्णपणे आपल्या कर्तृत्वाची देणगी आहे असे तो समजत होता आणि दरबाराचे नैमित्तिक जीवन जगण्यासाठी परत जाण्याची त्याची बिलकूल तयारी नव्हती अखेर कुतुबशहाने आपली अवज्ञा करणाऱ्या आपल्या सेवकांचे उघडपणे पारिपत्य करण्याचे ठरविले (संदर्भ: आदाब, ३० अ, ३६ ब, ७२ ब; टॅव्हर्निअर भाग १-१६५).

अश्या प्रकारे हे सर्व राजकारण चालू असतानाच जूम्ला अशा परिस्थितीत याने आपल्याला संरक्षण देणारा कोणी आहे का याची दखल घेतली . एकीकडे विजापूर दरबाराकडे आपण चाकरीसाठी येण्यास तयार आहोत असे दाखवून दुसरीकडे त्याने मोगल सत्तेबरोबर लाडीगोडी करण्यास प्रारंभ केला गोवळकोंड्याचे वैभवसंपन्न राज्य काबीज करण्याची सुप्त इच्छा गुप्तपणे मनाशी बाळगून असलेल्या औरंगजेबाची , त्या राजाच्या मुख्य वजिरासारखी व्यक्ती मदत करण्यास आणि सल्ला देण्यास मिळाली तर तिचा फायदा घेण्याची उत्सुकता होतीच.

औरंगजेबाचा मिर जुमलाबरोबर गुप्त पत्रव्यवहार: गोवळकोंडा येथे असलेल्या मोगल वकिलाच्या तर्फेने औरंगजेबाने मिर जुमलाबरोबर गुप्त पत्रव्यवहार सुरू केला आणि तो मोगलांच्या चाकरीत आल्यास त्याच्यावर बादशहाची अपरिमित मर्जी होण्यासंबंधीची आश्वासने त्याला दिली. परंतु मिर जुम्ला याची या आश्वासनांना ताबडतोब बळी पडण्याची तयारी नव्हती. त्याने एक वर्षाचा कालावधी औरंगजेबापासून मागून घेतला. या दुटप्पी मनोवृत्तीची औरंगजेबाला किळस आली [मिर जुम्ला याने आपल्याला येऊन मिळावे याबद्दल औरंगजेब अतिशय उत्सुक होता. परंतु त्यामध्ये होणारा विलंब पाहून तो संतप्त झाला मिर जुम्ला याचा दुटप्पीपणाही त्याच्या नजरेस आला त्याने बादशहाला लिहिले की मिर जुम्ला याला बादशाही चाकरीत येण्याची इच्छा दिसत नाही. कारण त्याच्या ताब्यात मोठा प्रदेश असून त्याने विजापूरच्या नोकरीत शिरण्यास नकार दिला आहे. जोपर्यंत दोन्ही सुलतानांचे शत्रुत्व तो कौशल्याने टाळू शकत आहे, तोपर्यंत तो, तो देश सोडणार नाही. (आदाब, ३९अ) परंतु असे दिसते की औरंगजेबाची मनधरणी संपली असावी किंवा गोंवळकोंडा येशील त्याच्या प्रतिनिधींची काहीतरी गफलत झाली असावी कारण मिर जुम्ला आणि बादशहा यांच्यामधील समझोत्याची बातमी बाहेर फुटली दक्षिणेच्या दोन्ही सुलतानांनी मिर जुम्ला याला शिक्षा करण्याचे ठरविले आता मोगलांची मनधरणी करण्याची पाळी मिर जुम्ला याच्यावर आली त्याने औरंगजेबाला लिहिले की मी बादशहाचा चाकर आहे आणि माझे रक्षण करण्याची भीक मागत आहे. परंतु आता औरंगजेबाने टाळाटाळ केली. त्याला मदत पाठविण्याचे अगोदर त्याच्यावर होणाऱ्या हल्ल्याची वाट पाहात तो बसला आणि ती संधीही लवकरच चालून आली. पुढे मिर जुमल्याचा मुलगा , महमद अमीन याच्या विचित्र वागण्याचे कारण सांगून जुमल्याच्या संपूर्ण घराला अटक करण्यात आली. हा महमद अमीन दारूच्या नशेत झोकांड्या देत देत कुतुबशहाच्या शाही बिछायतीवरच लोळला आणि ती खराब करून टाकली. हे त्यामागचे मुख्य कारण.

औरंगजेबाला जे हवे होते ते चालून त्याच्याकडे आले. त्यांनी मिर्जुमला आणि त्याचा मुलगा यांची मुघल चाकरीत नेमणूक केल्यास संबंधीची आणि बादशाही दरबारात ते रुजू होत असताना त्यांना प्रतिबंध न करण्याची अथवा त्यांची मालमत्ता जप्त न करण्यासंबंधीची ताकीद कुतूबशहाला देणारी पत्रे पोहोचली होती. त्यांनी ताबडतोब कुतुबशहाला हुकूम पाठवून कळवले की या संबंधात गैरआज्ञा किंवा विलंब झाल्यास कुतूबशहाविरुद्ध युद्ध पुकारले जाईल दरम्यान त्यांनी गोवळकोंडाच्या हद्दीवर आपल्या फौजेची जमवाजमव ही केली होती. चालून येणाऱ्या या वादळाकडे कुतुबशाने डोळे झाक केली आणि मोगलंकडून आलेल्या पत्रांकडे दुर्लक्ष केले. पुढे जानेवारी 1656 मध्ये त्याने हैद्राबाद वर हल्ला केला , त्याची कहाणी पुढे.

सदरच्या काळात म्हणजे 1656 मध्ये शिवाजी महाराजांनी जावळीच्या चंद्रराव मोरे याचा पराभव केला आणि जावळी मारली. यानंतरच औरंगजेबाचे लक्ष सर्वप्रथम सह्याद्रीच्या डोंगररांगांत उगवत असलेल्या शिवसुर्याकडे गेले. पुढे विजापूरकरांवर वचपा काढता यावा यासाठी औरंगजेबाने शिवाजी महाराजांशी वेळ पडेल तेव्हा विजापूर साम्राज्याच्या विरोधात मोगलांसोबत लढावे यासंबधी पत्रव्यवहार ही झालेला आहे. तोही पुढे येईलच.

क्रमशः

ॲड. वेदांत विनायक कुलकर्णी मुरुंबेकर

9284996502

पुणे / बीड