छत्रपती थोरले शाहू महाराज यांनी नवीन वसवलेल्या पेठांची माहिती

 

छत्रपती थोरले शाहू महाराज यांनी नवीन वसवलेल्या पेठांची माहिती -

1) माची पेठ - अजिंक्यतारा किल्ल्याच्या उत्तरेस पूर्व पश्चिम अशी माची भागात ही पेठ वसविली गेली आहे . या पेठेतच रंगमहाल व अदालतवाडा ही निवासस्थाने स्वतः साठी बांधली .

2) मंगळवार पेठ - ही पेठ सातारा शहराच्या पश्चिमेस माची पेठे शेजारी येते . याच पेठेत श्रीपतराव पंत प्रतिनिधिनीं एक खूप मोठे व खोल तळे बांधले त्यास मंगळवार तळे म्हणतात इ स 1700 मध्ये सातारा किल्ल्यावरील मंगळाईचा बुरूज औरंगजेबाच्या बाजूने उडवून देणारे डफळे नावाचे सरदार होत. ते पुढे छत्रपती शाहू महाराजांचे मांडलीक झाले .

त्यांनी आपला वाडा या पेठेत बांधला.

तसेच छत्रपती शाहू महाराजांची राणी सगुणाबाई यांना मंगळवार तळ्याच्या उत्तरेस महाराजांनी वाडा बांधून दिला व तेथे मोठी बाग तयार करुन दिली.

त्या बागेस धनीनीची बाग असे नाव पडले कारण सगुणाबाईंना धनीन या नावाने संबोधले जात असे.

3) मेट - छत्रपती शाहू महाराजांच्या काळाच्या पुर्वी पासुन अजिंक्यताराच्या तटाची व रात्रीच्या वेळी गस्त घालण्याची जबाबदारी महार जातीच्या लोकांच्या वर होती.

तत्कालीन सातारा किल्ल्याच्या तटाच्या डोंगर उतारा वर रंगमहाल राजवाड्याच्या पुर्वेस त्यांची वस्ती केली.

त्यास मेट असे नाव होते .

4) चिमणपुरा पेठ - छ शाहू महाराजांचे सरदार चिमणाजी दामोदर या खानदेशातील जहागिरदाराने आपला वाडा मंगळवार पेठेच्या पश्चिमेस बांधून ही पेठ वसविली.

चिमणाजी दामोदर हे छत्रपती शाहू महाराजांचे राजाद्न्या म्हणजेच खाजगी चिटणीस व राजांच्या खाजगी उत्पन्नाचा हिशेबनीस होते.

त्यांच्या नावावरून या पेठेस चिमणपुरा पेठ हे नाव दिले गेले .

5) व्यंकटपुरा पेठ - सन 1730 साली कोल्हापुरकर छत्रपती संभाजीराजे व छत्रपती शाहू महाराज यांचे दरम्यान वारणेची लढाई झाली.

त्या लढाईत इचलकरंजी चे व्यंकटराव घोरपडे यांचा पाडाव झाला. ते शाहू महाराजांचे पेशवा बाळाजी विश्वनाथ यांचे जावाई होते.

यामुळे महाराजांनी चिमणपुरा पेठ व मंगळवार पेठेच्या शेजारी त्यांना वाडा बांधून सातारा येथे स्थायिक केले . त्या भागास व्यंकटपुरा पेठ हे नाव पडले .

6) ढवळपुरा - मराठेशाहीत कापडाचा व्यापार फार महत्वाचा समजला जात असे .

प्रत्येक सरदार कापड विणणार्या लोकांना आपल्या राहण्याच्या गावी राहण्यास जागा देत असत .

छत्रपती शाहू महाराजांना शिकारीचा व मासेमारीचा छंद होता . ते गळाने मासे मारीत असत . मासेमारीसाठी लागणारे सुत त्या काळी बुर्हाणपूर येथून आणावे लागत असे . ही उणिव भरून काढण्यासाठी ढवळे नावाच्या शिंप्यास जागा देऊन महाराजांनी शिंपी लोकांची वस्ती चिमणपुर्यातच केली .

त्या भागास ढवळपुरा नाव पडले .

7) रामाऊचा गोट - मंगळवार पेठ व चिमणपुरा पेठेच्या मधोमध नागपूरच्या भोसले घराण्यातील रामाऊ भोसले या नावाच्या कर्तबगार स्त्रीने आपला वाडा बांधून सैन्य बाळगले होते . छ शाहू व नागपूरचे भोसले यांचे संबंध निकटचे होते . त्यांनी छत्रपती शाहू महाराजांना लढाईचे वेळी मोठे सहकार्य केले होते . त्या मुळे त्या भागास रामाऊचा गोट असे नाव दिले .

यादोगोपाळ पेठ - वारणेच्या तहानंतर महाराणी ताराबाई सातारा येथे राहण्यास आल्या . शाहू महाराजांनी त्यांची राहण्याची व्यवस्था अजिंक्यतारा किल्ल्यावरील वाड्यात केली व त्यांच्या मदतीला यादोगोपाळ खटावकर यास नेमुन दिले . त्यांनी यादोगोपाळ पेठेची रचना केली व या पेठेत सचिवांचा वाडा व पिलखान्याची बांधणी करून दिली . त्या मुळे मंगळवार पेठ व सोमवार पेठेच्या या मधल्या भागास यादोगोपाळ पेठ असे नाव पडले .

9) सोमवार पेठ - शनिवार पेठ व यादोगोपाळ पेठेच्या मध्ये ही पेठ वसविली गेली . वाड्यांच्या बांधकामासाठी तेथील ओढ्याच्या काठावरून दगड काढण्यात आले . तेथे तळे निर्माण झाले . ते सतत वाहत असे . त्यास पुर्वी हमामपुरा तळे असे नाव होते . त्यासच फुटके तळे हे नाव पडले . या तळ्यातील पाणी सोमवार पेठेतील लोकांना वापरणे सोईचे होते . त्यामुळे त्याचे आसपास सामान्य लोकांनी वस्ती केली . त्या भागास सोमवार पेठ असे नाव दिले गेले .

10) शनिवार पेठ - ही पेठ वसवण्यासाठी छत्रपती शाहू महाराजांनी स्वतः सोमवार पेठ व रविवार पेठेच्या मध्ये अनेक सामान्य लोकांना कौल लावून जागा दिल्या व राजधानीच्या शहराची वस्ती वाढावी म्हणून प्रयत्न केले . या पेठेस शनिवार पेठ असे नाव दिले गेले . डोंगर उतारावरून उत्तरेच्या बाजूने ही सर्वात मोठी पेठ वसविली गेली .

11) गुरूवार पेठ - ही पेठ अगदी सुरवातीसच माची पेठेच्या उत्तरेस डोंगर उतारावर शाहू महाराजांनी वसविली व कितीतरी लोकांना कौल लावून जागा दिल्या . या पेठेच्या सुरवातीस तख्ताचा वाडा बांधला होता . त्याच्या आसपास त्यांनी अनेक सरदार व अधिकार्यांना वाडे बांधून दिले . या पेठेस गुरूवार पेठ असे नाव दिले .

12) रविवार पेठ - गुरूवार पेठेच्या पूर्वेस सातारा शहराच्या सीमेवर ही पेठ वसविली गेली . या पेठेत महाराजांनी लोणार व कुंभार समाजातील लोकांना घरे बांधण्यासाठी जागा दिल्या . या पेठेच्या पुर्वेला सातार्याहून माहुली , धामनेर , खिंडवाडी या गावाकडे जाणारे रस्ते होते . छ. शाहू महाराजांनी या पेठेच्या माळावर लोकांना व घोड्यांना पाणी पिण्यासाठी दगडी रांजण पाण्याने भरून ठेवण्याची व्यवस्था केली . त्या मुळे या भागास पोवईचा माळ असे नाव पडले होते . त्यासच सध्या पोवई नाका हे नाव पडले आहे .

13) केसरकर पेठ - रविवार पेठ व गुरूवार पेठेच्या मधील भागात शाहू महाराजांचे एकनिष्ठ सेवक जोत्याजी केसरकर यांच्या नावाने ही पेठ वसविली . छ. शाहू महाराज औरंगजेबाच्या कैदेत असताना त्यांच्या खाण्यापिण्याची व शिक्षणाची व्यवस्था जोत्याजी केसरकर यांच्या कडे होती . महाराजांनी सातारा येथे छत्रपती पद धारण केल्यानंतर त्यांनी ज्योत्याजी केसरकर यांना बिनीच्या हत्तीवर त्यांच्या जरीपटक्याचा भगवा ध्वज घेऊन बसण्याचा मान दिला होता .

14) बुधवार पेठ - शनिवार पेठेच्या उत्तरेस ही पेठ वसविली होती . या पेठेतून लिंब गावास जाण्याचा रस्ता होता . या पेठेत शाहू महाराजांनी प्राणी संग्रहालय व अनेक ठिकाणाहून निरनिराळ्या प्रकारची झाडे आणून बाग तयार केली होती . त्याची व्यवस्था पाहणार्या मुसलमान जातीच्या व माळी लोकांची वस्ती या पेठेत करण्यात आली होती . या बागेस बुधवार पेठ असे नाव होते .

15) रघूनाथपुरा पेठ - सातारा शहराच्या सौंदर्यात भर पडावी म्हणून शाहू महाराजांनी बुधवार पेठ व करंजे येथे जाणार्या मधल्या जागेत आंब्याची बाग तयार केली होती . त्या बागांची व्यवस्था पाहण्यासाठी माळी समाजाची वस्ती केली . त्या पेठेस थोरल्या बाजीरावांचा मुलगा रघूनाथ यांच्या नावावरून त्यास रघूनाथपुरा असे नाव प्राप्त झाले .

16) राजसपुरा पेठ - छ. शाहू महाराजांची राजसबाई या नावाची मुलगी राणी सकवारबाईंना झाली होती . ती अल्पावधीत निधन पावली . तिच्या स्मरणार्थ ही पेठ वसविली .

17) बसप्पा पेठ - बसप्पा नावाचा लिंगायत इसम शाहू महाराजांच्या कोठी वरील अधिकारी होता . तो खूप प्रामाणिक व विश्वासू होता . त्याच्या स्वामी निष्ठेवर खूष होऊन शाहू महाराजांनी त्याला खूप पैसे बक्षिस दिले . त्या पैशातून त्याने शिखर शिंगणापूर येथील शंभू महादेवाच्या मंदिराचा जिर्णोद्धार केला . त्याच्या स्मरणार्थ त्यांनी ही पेठ वसविली . व . . तिला बसप्पा पेठ नाव दिले .

18) शुक्रवार पेठ - ही पेठ मंगळवार पेठेच्या नजीक आहे . या पेठेत छत्रपतींचे कारभारी सेवक वगैरे लोक राहत असत . ही पेठ त्या वेळी सातारा शहराच्या उत्तर सिमेवर होती . या पेठेत फत्तेसिंह भोसले यांची जागा होती त्या प्रमाणे या पेठेच्या पाणी पुरवठा साठी खूप मोठी बांधीव विहीर बांधण्यात आली . त्या विहीरीस बाजीरावाची . विहीर म्हणतात .

19) गेंडा माळ - शुक्रवार पेठेच्या उत्तरेस शहरा बाहेर शाहू महाराजांच्या शिकारी साठी राखीव माळ होता . शाहू महाराजांनी या माळावर एक गेंडा पाळलेला होता . त्या मुळे त्या माळास गेंडा माळ असे नाव पडले . त्या माळावरच पुढे 1857 च्या बंडातील क्रांतीकारकांना वडाच्या झाडास फाशी देण्यात आली . त्यास फाशी चा वड असे नाव पडले . त्या नंतर सन 1972 मध्ये या माळावर LIC कॉलनीचे बांधकाम करून नागरी वस्तीस सुरवात झाली . 1975 मध्ये जिल्हा परिषद मधील लोकांची घरे बांधण्यात आली . त्या वेळी या भागास शाहुपुरी हे नाव देण्यात आले . 2002 साली या ममी भागाची स्वतंत्र ग्रामपंचायत स्थापन झाली व शाहुपुरी हे स्वतंत्र गाव म्हणून नकाशावर आले .

20) गोसावी पुरा - सातारा शहराची भरभराट व्हावी व त्या ठिकाणी आर्थिक उलाढाल केली जावी म्हणून परप्रांतातुन सावकारी करणार्या गोसावी जमातीच्या लोकांना शुक्रवारी पेठेच्या टोकास जागा देण्यात आली . त्या भागात कोटेश्वर मंदिर बांधण्यात आले होते . पुरी गोसावी व गिरी गोसावी अशा दोन्ही पंथाचे लोक येथे राहत होते . त्या भागास गोसावी पुरा हे नाव पडले .

21) संगम माहुली - सातारा शहरा पासुन 5 कि

मी अंतरावर कृष्णा व वेण्णा नद्यांचा संगम झाला आहे . या पवित्र ठिकाणी छ. शाहू महाराजांच्या हुकुमावरून 1719 मध्ये संगमाच्या पश्चिमेस वेण्णा नदीच्या दक्षिण तीरावर 40 ब्राह्मणांची वसाहत करण्यात आली . या वसाहतीस मौजे खेड पैकी अर्धा चावर जमीन इनाम दिली . पाटखळ गावी 5 बिघे जमीन इनाम दिली . या वसाहतीस संगम माहुली नाव दिले .

संदर्भ -1) मराठ्यांचा इतिहास - अ. रा . कुलकर्णी , ग. ह. खरे

2) मराठी रियासत - गो. स. सरदेसाई

3) मराठ्यांचे दुसरे स्वातंत्र्य युध्द - डॉ जयसिंगराव पवार

#सरदार

#शाहुपर्व

#जागर_इतिहासाचा