चंद्रगुप्त प्रथम राजाचे राजदंड प्रकारातील नाणे!!

 #Understanding_Coins 

#Gupta_Coin_One =

चंद्रगुप्त प्रथम राजाचे राजदंड प्रकारातील नाणे!! 

'गुप्त राजवट' भारतातील अत्यंत संपन्न राजवटींपैकी एक होती. त्यांच्या या संपन्नतेचा एक महत्वाचा पुरावा म्हणजे त्यांची सोन्याची नाणी. 'Understanding Coins' या मालिकेत आपण गुप्त राजवटीतील अशीच १५ विविध नाणी पाहणार आहोत जी या गुप्तांच्या संपन्नतेची साक्षीदार होती. 
असे मानले जाते कि श्रीगुप्त याने गुप्त राजवटीची स्थापना केली. त्याचा राज्यकाळ हा इ.स. २६९ ते २९४ मानला जातो. त्याची नाणी आजवर सापडलेली नाहीत. एक छोटे चांदीचे नाणे ज्ञात आहे ज्यावर 'श्रीगुप्त:' असा लेख आहे पण ते श्रीगुप्त चे आहे कि नाही हे ठामपणे सांगता येत नाही, संशोधकांमध्ये त्याबद्दल मतभेद आहेत. पण त्याव्यतिरिक्त काही सील्स सापडले आहेत ज्यावर 'श्रीगुप्तस्य' असा ब्राह्मी लेख आहे, ते श्रीगुप्तचे मानले जाते.
श्रीगुप्त नंतर घटोत्कच हा राजा राज्यावर आला तो श्रीगुप्तचा मुलगा आणि चंद्रगुप्त (प्रथम) चा पिता होता. केवळ शिलालेखात त्याचे नाव आढळते. ज्यात तो स्वतः ला 'महाराजा' म्हणवून घेतो. त्याचीही नाणी अद्याप ज्ञात नाहीत, पण भविष्यात त्याची नाणी सापडण्याची शक्यताही नाकारता येत नाही.
आपण पुढील राजांची नाणी पाहण्याआधी हि पार्श्वभूमी सांगणे महत्वाचे होते, आता वळूया पहिल्या राजाकडे ज्याचे नाणे आज आपण पाहणार आहोत. 'चंद्रगुप्त प्रथम'
चंद्रगुप्त (प्रथम) याने अनेक प्रकारची सोन्याची नाणी पाडली. चंद्रगुप्त राज्यावर आला त्यावेळी कुशाणांची नाणी हि बऱ्या प्रमाणात उत्तर भारतात बाजारात फिरत होती, त्याच कारणाने गुप्तांनी आपली नाणी हि कुशाण नाण्यांच्या पार्श्वभूमीवर टांकसाळीत केली. मूळ कुशाण नाण्यात गुप्तांनी काही बदल केले आणि आपली नाणी चलनात आणली. पण गुप्तांनी नाणी पाडताना कुशाण राजांच्या परिमानवरच टांकसाळीत केली. चंद्रगुप्ताने ५ प्रकारची सोन्याची नाणी टांकसाळीत केली होती. १) आसनस्थ राजा राणी प्रकार २)राजदंड प्रकार ३) धनुर्धारी प्रकार ४) सिंहविक्रम प्रकार आणि ५) आसनस्थ राजा प्रकार.
यातील आज आपण राजदंड प्रकारातील नाणे पाहूया.
या नाण्याच्या पुढील बाजूवर- राजा चंद्रगुप्त उभा असून त्याच्या हातात राजदंड आहे (आकाशी रंगात). राजाच्या उजव्या बाजूला स्तंभावर गरुड आहे (पोपटी रंगात). तर राजाच्या डाव्या हाताखाली ब्राह्मी लिपीत त्याचे नाव 'चंद्रगु' अंकित आहे (तपकिरी रंगात). तर बाजूने ब्राह्मी लिपीत 'वसूधं विजीत्य जयती त्रिदिवं प्रिथ्वीस्वर: पुण्यंह' असा लेख आहे ज्याचा अर्थ होतो 'जग जिंकून पृथ्वीचा प्रभू (राजा) त्याच्या गुणवैशिष्ठ्याने आता स्वर्ग जिंकेन' (लाल रंगात).
तर मागील बाजूवर- मध्यभागी देवी (कदाचित लक्ष्मी) आसनावर बसलेली असून उजव्या हातात पाश असून (काही अभ्यासकांच्या मते ही कमलाक्षी माळ असावी) डाव्या हातात बीजकोश आहे (आकाशी रंगात). तर देवीच्या डाव्या बाजूला ब्राह्मी लिपीत 'परमभागवत' म्हणजे 'विष्णूचे उपासक/ भक्त' असा लेख आहे (लाल रंगात).

असे हे अत्यंत सुंदर सोन्याचे नाणे असून पुढील बाजूवरील लेखातून आपल्याला गुप्त राजांची महत्वाकांक्षा दिसून येते. मुद्दामच नाणे व्यवस्थित समजण्यासाठी रंगात दाखवले आहे. 
अजून अशी 14 नाणी आपल्याला पहायची आहेत... 

तर मग तयार आहात ना उद्याचे नाणे पहायला??

तुमचे प्रश्न, शंका कमेंट करू शकता.

आपल्याला हा पहिला भाग आवडला असेल अशी आशा.

Coin Courtesy- Todywalla Auctions
Editing Copyrights- Ashutosh Patil.
Reference- Treasures of Gupta Empire.

- आशुतोष सुनील पाटील.