इब्राहिम खान गर्दी: मराठा सैन्यात मुस्लिम कमांडर

 

इब्राहिम खान गर्दी: मराठा सैन्यात मुस्लिम कमांडर

इब्राहिम खान गर्दी हे डी बस्टीने प्रशिक्षित केलेल्या गर्दींपैकी एक होते. "गार्डी" हा शब्द अनुषंगाने, गणवेश, शस्त्रे, मोर्चे आणि इतर सैन्य अत्यावश्यक गोष्टींबद्दल कठोर नियमांद्वारे बस्टीने प्रशिक्षित सैन्याकडे व अधिका to्यांना लागू केला होता, जे त्यांच्या अनुपस्थितीत मराठ्यांद्वारे स्पष्ट होते आणि जे मराठे त्यांच्या बरोबर होते मजबूत स्वत: ची इच्छा विशेषत: द्वेष. बस्टी यांनी आपल्या जीवनाची पहिली तीन वर्षे (1747-49)) मजबूत शरीर आणि सेवेसाठी योग्यरित्या तयार केलेल्या उमेदवारांची निवड करण्यासाठी आणि फील्ड-ऑपरेशन्स आणि वेढा घेण्याच्या वेळी पायदळ आणि तोफखाना करण्याच्या उद्देशाने प्रशिक्षण देताना व्यतीत केले. इब्राहिम खान हा मुजफ्फर खान गर्दी यांच्या बहिणीचा मुलगा होता. इब्राहिम खान निजाम अलीच्या सेवेत होते आणि त्याचा त्याच्याशी खूप संबंध होता आणि मराठ्यांनी जिंकलेल्या मराठ्यांविरूद्ध सिंदाखेडच्या युद्धामध्ये त्याने लढा दिला होता.निजाम अलीलाही इब्राहिम खानवर खूप प्रेम होते, ते आपल्या मुख्य अधिका with्यांसमवेत या गर्दी कमांडरच्या मुलीच्या लग्नाला हजेरी लावली होती पण इब्राहिम खान हा मुझफ्फर खानपेक्षा त्याच्या पेशाच्या तंत्रज्ञानाच्या बाबतीत निकृष्ट दर्जाचा होता. यासंदर्भात सलाबत जंगने एकदा टीका केली: “एका क्षणात सूचना मिळाल्यावर मुझफ्फर खानची सुटका करण्यात बिस्टी यांना काही अडचण नव्हती. इब्राहिम खानची त्या बाबतीत तुलना नाही. " जून 1758 मध्ये बिस्टी यांना परत बोलावण्यात आले आणि त्यांनी निजाम सलाबत जंगची सेवा सोडली. बिस्टीच्या निघण्याच्या प्रकरणानंतर निझामाच्या राज्यात आणखी वाईट परिस्थिती घडू शकली. बसालत जंग आणि निजाम अली यांनी प्रशासन सांभाळण्याच्या शक्तीबद्दल भांडण केले कारण सलाबत जंग केवळ एक प्रमुख व्यक्ती होती आणि त्यांच्या शक्तिशाली मंत्र्यांच्या हातात खेळत होती. पूर्व किना on्यावर झालेल्या युद्धाच्या वेळी ब्रिटीश ईस्ट इंडिया कंपनीच्या कॅप्टन फोर्डेने उत्तर सरकर्‍यांकडे कूच केले आणि ते जिल्हे स्वत: साठी काबीज केले: बसलत जंग किंवा निजाम अली या दोघांनाही हे रोखता आले नाही. नंतरच्या व्यक्तींनी सलबत जंगकडे कामकाजाचे एकमेव व्यवस्थापन करण्याची मागणी केली पण निझाम अलीच्या गर्दीने इब्राहिम खान यांच्या नेतृत्वात स्वत: च्या जीवनाचा प्रयत्न केल्याची भीती सलाबत जंगला होती. म्हणून त्याने असा निश्चय केला की त्यांनी इब्राहिम खानला त्यांच्या सेवेतून काढून टाकले तर आपण सर्व अधिकार त्यांच्यावर सोपवू. हे करण्यासाठी तो सहमत झाला. ऑक्टोबर 1759 मध्ये निझाम अलीने इब्राहिम खान यांना बाद केले आणि त्यानंतरचे सलाब जंग यांनी प्रशासनाची संपूर्ण ताकद दिली. राजा विठ्ठल दास यांनी तातडीने तीन लाख थकबाकी भरली आणि Ibrahim ऑक्टोबरला इब्राहिम खान गर्दी यांना निजाम अलीच्या सेवेतून हद्दपार केले. पूना येथील सदाशिवरावांना जेव्हा इब्राहिम खान यांना हद्दपार झाल्याची माहिती मिळाली तेव्हा त्यांनी केशवराव पानसे यांच्या मदतीने नोकरीमध्ये गुंतवले आणि नंतरच्या प्रामाणिकपणाबद्दल आणि क्षमतेबद्दल त्यांनी स्वत: ला आधीच समाधानी केले. याच कारणामुळे भाऊसाहेबांच्या जीवनाचा प्रयत्न करण्यासाठी प्रतिस्पर्धी गार्डी सेनापती मुजफ्फर खान यांना भडकले. इब्राहिम खान 5 नोव्हेंबर 1759 रोजी पूना येथे सेवेत रुजू होणार होते.

इंदुरुन खान यांनी पेशव्याच्या तोफखान्याचे एकमेव व्यवस्थापन इब्राहिम खान यांना दिले व त्यांनी १२,००० पुरुषांची १२ बटालियन बनविलेली १२,००० फ्रेंच प्रशिक्षित सिपाही उपस्थित केली. उदगीरच्या युद्धात इब्राहिम खानने पेशव्याच्या तोफखान्याचे नेतृत्व केले आणि निजाम अलीच्या गर्दीशी लढा दिला, या युद्धात इब्राहिम खानने आपल्या फ्रेंच क्षमता आणि प्रतिभेचा प्रभावी प्रदर्शन दर्शविला. त्यांच्या क्षमतांनी प्रभावित होऊन सद्शिवरावांनी पानिपत मोहिमेमध्ये इब्राहिम खानला घेण्याचे ठरवले. इब्राहिम खान पाथूरहून ,8,000 गरडी सिपाही घेऊन निघाला. इब्राहिम खान दिल्ली आणि कुंजपुरा येथे उपयुक्त ठरला जेथे त्याच्या बंदुकीने अफगाण छावण्यांमध्ये विनाश केला. यासंदर्भात नाना फडणवीस यांनी २ November नोव्हेंबर रोजी लिहिलेः "अफगाणिस्तान्यांनी त्यांच्यावर प्रभाव पाडला आहे". सद्शिवरावांच्या या सेनापतीने प्रभावित होऊन अफगाणांनी त्याला धर्माच्या नावाखाली मराठ्यांपासून दूर करण्याचा प्रयत्न केला पण या निष्ठावान जनरलने धैर्याने सर्व फायद्याच्या ऑफर नाकारल्या. इब्राहिम खानच्या सल्ल्यानुसारच सद्शिवरावांनी पानिपत येथेच अडकण्याचा निर्णय घेतला आणि शेवटी १ January जानेवारी रोजी झालेल्या मुख्य लढाईत त्यांची युद्ध योजना (पोकळ चौकात पुढे जाण्याची) सद्शिवरावांनी अंमलात आणली. युद्धाच्या अगदी आधी इब्राहिम खान भाऊसाहेबांकडे चढले आणि म्हणाले, "राम! राम! तू माझ्यावर खूप नाराज होतास कारण दरमहा मी तुझ्याकडून पगाराच्या रोख रकमेचा आदेश घेत होतो, सहा लाखांपर्यंत धावत असे. या महिन्यात तुमचा खजिना लुटला गेला आहे आणि आम्हाला देयतेचा कोणताही ऑर्डर मिळालेला नाही. आज मी माझी कर्तव्ये पार पाडू 'असे समजू नका. युद्धामध्ये गार्डीज अफगाणांच्या उजव्या बाजूस पडले आणि रोहिल्यांना मोठा त्रास झाला. लढाईच्या उत्तरार्धात इब्राहिम खान मैदानाच्या त्या भागात अविवादित विजेता ठरला. इब्राहिम खान गार्दीचा हल्ला इतका भयंकर होता की काही मोजके सैनिक त्यांच्या सरदाराकडे राहिले आणि एका नेत्याला दुसर्‍याची चौकशी करता आली नाही.म्हातारे हाफिज रहमत खान म्हणाले, "माझी पालकी दुंडी खानसमोर ठेव, म्हणजे मी त्याच्यासमोर मारेन." डंडी खान घोड्यावरून खाली आला आणि ओरडला, "मित्रांनो! आपले जीवन व सन्मान नष्ट होत आहेत. मला हाफिज रहमत खानची बातमी सांगा". युद्धाच्या शेवटी इब्राहिम खान जखमी अवस्थेत पकडला गेला आणि त्याचे बहुतेक गर्दी सैनिक होते. रणांगणात ठार. नंतर अब्दालीच्या आदेशानुसार इब्राहिम खानवर अत्याचार करून त्याला मृत्युदंड देण्यात आला, तसेच 19th November 1760 , रोजी अफगाणिस्तानच्या छावणीवर रात्री हल्ला करण्यात आलेल्या फथेह अली खान गार्दीचा उल्लेख आहे, जो इब्राहिम खान गर्दीचा भाऊ होता. फथेह अली खानचे काय झाले याची नोंद कोठेही आढळली नाही. इब्राहिम खानचा मुलगा आणि मेहुणे रणांगणात मरण पावले असेही सांगितले गेले आहे.

मराठेशाहीतील एक पराक्रमी सेनानी “नरवीर चिमाजी अप्पा”....🚩

 

मराठेशाहीतील एक पराक्रमी सेनानी “नरवीर चिमाजी अप्पा”....

“किल्ला ताब्यात येत नसेल तर मला तोफेच्या तोंडी देऊन किल्यावर पाठवा”...असे चिमाजी अप्पा वसई किल्ल्याच्या लढाई दरम्यान म्हणाले होते चिमाजी अप्पांनी २ वर्षे झुंज देऊन वसईचा किल्ला जिंकला आणि साष्टी बेटांवर मराठ्यांची सत्ता स्थापली १६ मे १७३९ रोजी वसईच्या लढाईत विजय प्राप्त करुन पोर्तुगीजांचे वर्चस्व नष्ट करण्याच्या महापराक्रमामुळे चिमाजी अप्पांचे नाव लोकमानसात रुजले आहे थोरले बंधू अजिंक्य योध्दा श्रीमंत थोरले बाजीराव पेशवे यांच्या झगमगत्या कारकीर्दीत चिमाजी अप्पांनी त्यांना सदैव सावली सारखी साथ दिली...

चिमाजी आप्पांनी दोन वर्षाच्या मोहिमेत नुसती किनार पट्टीच नाही तर गिरीदुर्ग स्थलदुर्गासोबतच म्हणजे छोटेमोठे पाणकोट भुईकोट देखील रक्तरंजित संग्राम करून जिंकून घेत उत्तर कोकणचा सारा प्रदेश भयमुक्त केला असाच एक भुईकोट आताच्या पालघर जिल्ह्यातील शिरगाव येथे शिरगाव याच नावाने पेशवे व मराठ्यांच्या पराक्रमाची व गतवैभवाची साक्ष देत आजही ठामपणे उभा आहे...

शिरगाव वसईत पोर्तुगीजांच्या वाढत्या क्रूर अत्याचारांची दखल घेऊन वसई पोर्तुगीजांपासून मुक्त करण्यासाठी पुण्याहून श्रीमंत पेशवे चिमाजी आप्पा सैन्यानिशी वसईत येऊन दाखल झाले त्यावेळी चिमाजी आप्पांनी नुसती वसईच मुक्त केली नाही तर चिवट पोर्तुगीजांच्या वसईला वेढा घालून पार तलासरीपासून ते वर्सोवा, मढपर्यंतचा मुलुख जिंकून घेऊन क्रूर पोर्तुगीजांचे समुळ उच्चाटन केले...

चिमाजी आप्पांच्या वसई मोहीमेत या किल्ल्याने महत्वाची भूमिका वठवली होती इ.स १७३७ मध्ये मराठे व पोर्तुगिज यांच्यात पेटलेल्या वसईच्या युध्दामुळे धारावी बेटाला महत्व आले धारावी किल्ला हा वसईच्या किल्ल्या समोर आहे एका बाजूला वसईची खाडी तर दुसऱ्या बाजूला अरबी समुद्र यामुळे धारावी किल्ल्या चे स्थान वसई मोहीमेत अतिशय महत्वाचे होते या किल्ल्यावरुन वसईच्या पोर्तुगिजांना समुद्र व खाडीमार्गे मिळणारी रसद तोडणे शक्य होते तसेच वसई किल्ल्यावर लक्ष ठेवणे व मारा करणे धारावी किल्ल्याच्या उंचीमुळे सहज शक्य होते...

आर्टिस्ट : @kaustubh.kasture ...

शिवनेरी लेण्या

 

शिवनेरी लेण्या

छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या जन्माने पावन झालेल्या शिवनेरी किल्ल्याच्या पोटात /कातळ कड्या मध्ये कोरलेली ही बौद्ध लेणी चा अप्रतिम भाग .तो म्हणजे हा विशाल स्तूप . बुद्ध मूर्ती जो पर्यंत नव्हती तो पर्यंत ह्या स्तुपाना बुद्धांच प्रतीक मानलं जायचं व आजही मानलं जातं .फक्त आता मूर्ती आल्यामुळे मूर्ती कडे जास्त ओघ /पूजा वगैरे गोष्टी आहेत .भारतात असे खुप सारे स्तूप आहेत.

त्यामध्ये हा जुन्नरला लाभलेलला ऐतिहासिक व अमुल्य ठेवा आहे . हा स्तूप बराच मोठा असून आत प्रवेश केल्यावर छताकडे पाहिल्यास आपल्याला काहीसे नष्ट होत चाललेले रंगकाम दिसते . आणि हे रंगकाम 2000 ते 2200 वर्षे म्हणजेच या लेण्या इतकंच जून आहे .

हा स्तूप व त्याच्या बाजूच्या लेण्या किल्ल्याच्या पूर्व बाजू ने पायथ्याशी उभं राहून पश्चिम कडे नजर फिरवली की सहज दिसून येतात .

साखळदंड मार्गाने या किल्ल्यावर जाताना काही लेण्या लागतात . त्या लेण्या पाहून तसेच समोर उजवीकडे 10-20 मिनिट चालत गेल्यास पुन्हा काही लेण्या दिसतात . त्या लेण्या मधेच हा विशाल स्तूप व 2200 वर्षे जुने /पुरातन रंगकाम पहावयास मिळते .

.

जायचे असल्यास पूर्ण माहिती निशी जावे . /किंवा गाईड घेऊन जावे . चांगलं वर्तन असावं आणि इतिहास अभ्यासावा जो आवडेल चांगला असेल तो आत्मसात करावा .आणि

सर्वात महत्त्वाचे आपला इतिहास ,आपले किल्ले, आपला सह्याद्री , आपला देश ,आपली पृथ्वी,.....,म्हनून ते स्वच्छ ठेवणं ही आपली च जबाबदारी .

सेखोजी आंग्रे

 

२८ ऑगस्ट इ.स.१७३३.

॥

सेखोजी आंग्रे यांचा स्मरणदिन ॥•

छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या तालमीतच तयार झालेल्या कान्होजी आंग्रे यांनी आपल्या कारकिर्दीत भारताच्या संपूर्ण पश्चिम समुद्र किनारपट्टीवर मराठ्यांचा दरारा निर्माण केला. इ.स.१७२९ मध्ये कान्होजींच्या मृत्यूनंतर त्यांच्या ६ मुलांपैकी ज्येष्ठ पुत्र सेखोजी उर्फ जयसिंगराव हे मराठा आरमाराचे प्रमुख म्हणजे "सरखेल" झाले. त्यावेळी सेखोजींचे वय होते अवघे २४ वर्षे. आपल्या पित्याप्रमाणेच सेखोजी अत्यंत शूर व कडक शिस्तीचे होते. परंतु दुर्दैवाने ते अल्पायुषी ठरले.

कान्होजींच्या मृत्यूमुळे आतापर्यंत दबून राहिलेले इंग्रज, पोर्तुगीज, डच, सिद्दी, वाडीकर सावंत व इतर स्वकीय शत्रू देखील मराठ्यांचे आरमार संपविण्यासाठी टपून बसले होते. या सर्वांशी सेखोजींनी अत्यंत चलाखीने लढा दिला. सेखोजींनी छत्रपती थोरले शाहू महाराज व श्रीमंत थोरले बाजीराव पेशवे यांच्याशी सलोख्याचे संबंध ठेऊन या सर्वांशी कडवी झुंज दिली. शिवाजी महाराजांपासून आपला पिढीजात वैरी असणाऱ्या सिद्दीला सेखोजींनी सळो की पळो करून सोडले. सिद्दीकडे असणारा कोकणातील बराचसा प्रांत जिंकून घेण्यात आला. स्वराज्याची राजधानी असणारा रायगड किल्ला त्यावेळी सिद्दीच्या ताब्यात होता. तो देखील छत्रपती, पेशवे, प्रतिनिधी व आंग्रे यांनी एकत्रीत व्यूहरचना करून जिंकून घेतला. सिद्दीच्या जंजिऱ्यावर देखील चौफेर हल्ला करण्यात आला. या सर्व मोहिमांमध्ये सेखोजी आंग्रेंसोबत त्यांचे बंधू व त्यांच्या आईने देखील हिरीरीने सहभाग घेतला होता.

सततच्या मोहीमा व दगदगीमुळे दि.२८ ऑगस्ट १७३३ रोजी वयाच्या अवघ्या २८ व्या वर्षी सेखोजी आंग्रे यांचे निधन झाले. त्यांना आणखी आयुष्य लाभले असते तर मराठ्यांचे आरमार अखंडही राहिले असते आणि बलिष्ठही झाले असते.

शिवरायांच्या काळी ज्या परकीय सत्ताधाऱ्यांकडून आपल्या जहाजांना परवानगी घ्यावी लागत असे, त्याच परकीयांना आता परवाने घेणे आंग्र्यांनी बंधनकारक केले होते. त्यामुळे चिडलेल्या यूरोपियनांनी अनेकवेळा आंग्रे व त्यांचे आरमार संपविण्याचा प्रयत्न केला. मात्र ते त्यांना कधीही शक्य झाले नाही. वास्तविक पाहता त्यावेळी इंग्रज, पोर्तुगीज, डच हे समुद्रावरील अनभिषिक्त सम्राट होते. त्यांच्याशी समुद्रावर लढा देणे, ही बाब फार कठीण होती. यामुळे हे युरोपीयन आंग्रेंना "पायरेट" (समुद्री चाचे) म्हणू लागले. आपल्याच समुद्रावर संचार करण्यासाठी या परकीयांची परवानगी घ्यावे लागणे म्हणजे एकप्रकारची गुलामगिरीच होती. आणि ती गुलामगिरी दर्याराज आंग्रेंनी साफ धुडकावून लावलेली होती.

शिवरायांनी जागवलेली "स्व"राज्याची ज्योत सेखोजी उर्फ जयसिंगराव आंग्रे यांनी समुद्रावर देखील तेवत ठेवली.

अशा या कालौघात विस्मरण झालेल्या अपराजित सागरी सेनानीस त्रिवार मुजरा...

ज्याच्यासमोर बलाढ्य हत्ती देखील हरला तो महाराजांचा मावळा ‘येसाजी कंक’!

 

ज्याच्यासमोर बलाढ्य हत्ती देखील हरला तो महाराजांचा मावळा ‘येसाजी कंक’!

स्वराज्य का निर्माण करावे ही समज आल्यापासून ते अगदी शेवटच्या श्वासापर्यंत छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या आदेशानुसार स्वराज्याची सेवा करणाऱ्या मावळ्यांमध्ये एक नाव आवर्जून घ्यावे लागते ते म्हणजे- शूर शिलेदार येसाजी कंक यांचे!

स्वराज्यनिर्मितीच्या कार्यात त्यांनी दिलेल्या योगदानाला तोड नाही. जी लढाई समोर आली त्या प्रत्येक लढाईला त्यांनी धैर्याने तोंड दिले आणि विजय संपादूनच ते माघारी परतले. छत्रपती संभाजी महाराजांच्या कार्यकाळात देखील त्यांनी आपले शौर्य स्वराज्यास अर्पण केले होते. इतिहास जाणून घेताना या रांगड्या मावळ्याचा वारंवार उल्लेख होतो आणि त्यांचे शौर्य आपल्या नजरेस पडते. येसाजी कंक यांच्याबद्दल अजून एक विशेष गोष्ट म्हणजे ते अतिशय बलदंड शरीराचे होते. शंभर हत्तीचे बळ असलेला माणूस अशी उपाधी येसाजी कंक यांना दिल्यास अतिशयोक्ती ठरणार नाही. खुद्द छत्रपती शिवाजी महाराज यांना येसाजींच्या सामर्थ्यावर किती विश्वास होता हे दर्शवणारा एक प्रसंग इतिहासाच्या पानावर आपल्याला सापडतो. तोच आज तुमच्यासमोर उलगडतो आहोत.

१६७६ साली राज्याभिषेक संपन्न झाल्यावर महाराज दक्षिण काबीज करण्याच्या मोहिमेवर निघाले. आदिलशाहीचा बंदोबस्त करण्यासाठी त्यांनी कुतुबशहाला सोबत घेतले होते. त्यामुळेच महाराज कुतुबशहाच्या भेटीस निघाले. भागानगरीत महाराजांच्या सर्व लवाजम्याचे थाटामाटात स्वागत करण्यात आले. महाराजांसोबत त्यांची काही विश्वासू आणी जवळची माणसे देखील होती. त्यात येसाजी कंक यांचा देखील समावेश होता. महाराजांनी दादमहालात प्रवेश केल्यावर कुतुबशहाने स्वत:हून पुढे येऊन त्यांचे स्वागत केले. महाराज स्थानापन्न होताच कुतुबशहाने त्याला मघापासून सतावत असलेला प्रश्न विचारला

राजाजी आपकी फौज तो बहुत बडी है लेकीन इसमें हाथी क्यूँ नही है?

महाराज म्हणाले,

तानाशहाजी ऐसा कूछ नही है, आमच्याकडे पन्नास हजार हत्ती आहेत. मतलब एक एक सिपाही हाथिके बराबर है. जर विश्वास बसत नसेल तर तुम्ही आमच्या शिलेदारांपैकी कोणाचीही निवड करा. वह आदमी आपके फौज के किसी भी हाथी के साथ जंग करेगा.

महाराजांचं हे प्रत्युत्तर ऐकून कुतुबशहा भलताच बावचळला. पण त्याचा अजूनही या गोष्टीवर विश्वास बसतं नव्हता की एखादा माणूस हत्तीला टक्कर देऊ शकतो. त्यामुळे त्याने महाराजांच्या शिलेदारांना आजमवायचे ठरवले. त्याने महाराजांच्या भोवती उभ्या असणाऱ्या माणसांकडे नजर टाकली. येसाजींच्या बलदंड शरीरयष्टीने कुतुबशहाची नजर रोखली. कुतुबशहाने हत्तीशी मुकाबला करण्यासाठी येसाजींची निवड केली. येसाजींनी देखील न डगमगता आव्हान स्वीकारले. महाराजांनी एकवार येसाजींकडे पाहिले आणि नजरेतूनच त्यांच्या निडरपणाचे कौतुक केले. येसाजींनी देखील मान हलवून जणू महाराजांना वचन दिले की, “महाराज निश्चिंत असावे, विजय आपलाच आहे.”

हत्ती आणि येसाजींच्या झुंजीचा दिवस ठरला. किल्ल्यामागील पटांगणात शानदार गोलाकार जागा तयार केली गेली. सभोवताली माळे रचून प्रेक्षकांसाठी आणी मान्यवरांसाठी बसण्याची जागा तयार करण्यात आली आणि अखेर तो क्षण आला. येसाजींनी महाराजांचा आशीर्वाद घेतला आणि नंगी तलवार हाती घेऊन आत्मविश्वासाने ते मैदानात उतरले. कुतुबशहाने सैनिकांना इशारा दिला आणि मागील दरवाज्याने साखळदंडात बांधलेला हत्ती जोरजोरात आरोळ्या ठोकत आत शिरला. त्या हत्तीला सांभाळायला जवळपास २५ हबशे होते. म्हणजे विचार करा त्या हत्तीची ताकद काय असेल..!

हबशांनी त्याला साखळदंडातून मुक्त केले आणि तो मदांध हत्ती समोर उभ्या असलेल्या येसाजींन पाहून अधिकच मस्तीत आला. त्याने चवताळत सरळ येसाजींवर चाल केली. हत्तीच्या चालीची येसाजींना जणू अपेक्षा होती. त्यांनी डाव्या बाजूला उडी घेत हत्तीला चकवले. जमलेले प्रत्येक डोळे जीव मुठीत धरून तो थरार पाहत होते. हत्ती आणि माणूस या दोघांमधील लढाई हत्तीच जिंकणार याची जणू सर्वाना खात्री होती. पण केवळ येसाजींचा संघर्ष पाहायचा म्हणून ती प्रत्येक नजर तेथे हजर होती.

येसाजींनी काही वेळ हत्तीला खेळवले. समोरचा इवलासा माणूस आपल्याने बधत नाही हे पाहून हत्ती अधिकच आक्रमक होत होता. तो सर्वशक्तीनिशी येसाजींना पायदळी तुडवण्याचा प्रयत्न करत होता. पण येसाजी त्याला एखाद्या खेळण्याप्रमाणे खेळवत होते. अजून काही वेळ असाच गेला. येसाजी खेळवत होते आणी हत्ती खेळत होता. सततच्या धावण्याने अखेर हत्तीला धाप लागली आणि त्याची आक्रमकता कमी झाली. येसाजी जणू याच संधीची वाट बघत होते. यावेळेस त्यांनी स्वत:हून पुढे जाऊन हत्तीला जोरदार धडक दिली.

सह्याद्रीच्या दऱ्याखोऱ्यात, मातीत कमावलेल्या त्या बलदंड शरीराचा धक्का बसताच क्षणभर हत्तीही जागेवरून हलला. पण अचानक त्याने स्वत:ला सावरत येसाजींना सोंडीत पकडले. पण येसाजी हार मानतील ते कसले? त्यांनी आपली सर्व ताकद पणाला लावून हत्तीच्या सोंडेतून स्वत:ची सुटका करून घेतली आणि तलवारीचा थेट वार हत्तीच्या सोंडेवर केला. बघणाऱ्यांना स्वत:च्या डोळ्यावर विश्वास बसतं नव्हता. कुतुबशहा तर केवळ तोंडात बोट घालायची बाकी होता. येसाजींनी घातलेला घाव हा त्या लढाईतला निर्णायक घाव ठरला. त्या जबरदस्त घावामुळे हत्तीचा सगळा जोश उतरला आणि त्याने सरळ बाहेर धूम ठोकली.

हत्ती आणि माणसाच्या झुंजीत झालेला हा विजय माणसाचा नव्हता. कारण अशी अचाट कामगिरी करणे प्रत्येकाला शक्य नाही. तो विजय होता येसाजी कंक नामक सामर्थ्याचा, त्यांच्या रांगड्या हिंमतीचा!

सर्वत्र टाळ्यांचा कडकडाट होत होता. सर्वत्र येसाजींच्या नावाचा गजर होऊ लागला. येसाजी देखील सर्वाना अभिवादन करत होते. इतक्यात त्यांची नजर महाराजांच्या नजरेला मिळाली आणि त्यांची छाती गर्वाने अधिकच फुलली. कारण त्या टाळ्यांच्या कडकडाटापेक्षा त्यांच्या दृष्टीने मौल्यवान होता आपल्या राजाच्या डोळ्यात आपल्याविषयी दिसणारा अभिमान!

#शिवरायअसेशक्तिदाता

Post by..

रयतेचा राजा

हत्तीवरून राजकारण

 The Great Maratha Warriors

'हत्तीवरून राजकारण'

पहिल्यांदा आपण कोणाकडे किती हत्ती होते ते पाहू:

गझनीच्या मुहम्मदाने जेंव्हा सण १०२४ मध्ये हिंदुस्थानवर स्वारी केली तेंव्हा त्याच्या सैन्यात १३०० हत्ती होते.

इतिहासातील क्रूरकर्मा तैमूरलंगाने सण १४०० मध्ये समरकंद येथे म्हशीदी बांधण्यासाठी लागणारे दगड वाहण्यासाठी ९५ हत्तींचा वापर केल्याचा उल्लेख आहे.

कॅप्टन हॉकिन्स म्हणून एक युरोपियन सण १६०७ मध्ये जहांगीरच्या पदरी आग्रा येथे होता. त्याने जहांगीरच्या सैन्यात बारा हजार हत्ती असल्याचे नमूद करुन ठेवले आहे.

मार्किस होस्टींगने फरुकाबादच्या नवाबाकडे हजारो हत्ती असून नुसत्या वाघाच्या शिकारीच्या वेळी हा नवाब सहाशे हत्ती वाघाला वेढ्यात पकडण्यासाठी नेत असे असे

म्हंटले आहे.

अब्दुल रझाक ह्या इराणी प्रवाशाने सण १४४३ मध्ये विजयनगरच्या रामराजाने तालिकोटच्या लढाईत ५०० हत्ती आघाडीवर पाठविल्याचे लिहिले आहे.

सभासदाच्या बखरीनुसार छत्रपती शिवाजी महाराजांकडे १२६० हत्ती, हत्तीणी, आणि छावे होते. तर चित्रगुप्ताच्या बखरीत हीच संख्या २००० सांगितली आहे.

संभाजी महाराजांनी राज्याभिषेक केला तेंव्हा त्यांच्या १८ कारखान्यांची मोजदाद केली होती. मराठी साम्राज्याची छोटी बखरेत संभाजी महाराजांकडे ११२५ हत्ती असल्याचे म्हंटले आहे.

लढायांच्या प्रसंगीही युद्धात शत्रूचा पराभव करून हत्ती जिंकत असत. मराठ्यांच्या युद्धात मराठ्यांनी असे बरेच हत्ती जिंकलेले आहेत.

शब्दविस्तार भयास्तव थोडकेच इथे देतो. ते असे:

शिवाजी महाराजांनी प्रतापगडच्या युद्धात अफझलखानाला मारल्यावर मराठ्यांना १२०० उंट आणि ५५ हत्ती मिळाले होते.

सालेरीच्या लढाईत ६००० उंट आणि १३५ हत्ती मराठयांनी जिंकले होते.

हुसेनखान मायेना पठाणाच्या लढाईत हंबीरराव मोहित्यांनी ४५०० घोडी आणि १२ हत्ती जिंकून आणले होते.

तसेच पुढे कर्नाटक स्वारीत चंदी जिंकल्यावर त्रिमल महालात शेरखानाशी झालेल्या लढाईत शिवाजीमहाराजांना ५००० घोडे आणि १२ हत्ती पाडाव मिळाले होते.

राजाराम महाराजांच्या कारकिर्दीत संताजी घोरपडे यांनी रायगडला वेढा घालून बसलेल्या झुल्फीकारखानाच्या सैन्यावर हल्ला करून ५ हत्ती जिंकून पन्हाळ्यास नेले होते.

शाहू छत्रपतींच्या काळातही असे प्रकार पाहायला मिळतात.

१७२४ साली श्रीनिवास प्रतिनिधीने मिरजकर दिलेरखानाचा पराभव करून १२ हत्ती जिकंले होते.

१७२९ मध्ये थोरल्या बाजीरावाने बंगशबहाद्दर आणि दया बहाद्दर यांचा पराभव करून १८ हत्ती जिंकून आणले होते.

नासरजंगबरोबरच्या लढाईत चिमाजीअप्पाने ३ हत्ती जिंकून आणले होते.

उदगीरच्या लढाईत भाऊसाहेबाने ७ हत्ती लुटीत जिंकले होते.

महादजी शिंद्यानी (ह्यांना पाटीलबाबा असेही म्हणत) १७९० साली मिर्झा बेगचा पराभव करून २१ हत्ती जिकंले होते.

शत्रूकडून खंडणीच्या रूपातही हत्तीची भरपाई करून घेण्यात येत असे. जुनागढच्या संस्थानिकाशी बडोद्याच्या गायकवाडांची लढाई झाली. ह्या लढाईत जुनागडवाल्यांनी गायकवाडांच्या हत्तीचे शेपूट कापून नेले. त्या काळी हा अत्यंत

अपमानजनक प्रकार समजत. ह्यामुळे चिडून जाऊन गायकवाडांनी परत १८०४ साली जुनागढवर हल्ला करून त्यांचा दारुण पराभव केला. जुनागढच्या नवाबाने घाबरून जाऊन खंडणी देण्याचे कबूल केले. पण गायकवाडांनी खंडणीत नगाला नग प्रत्यक्ष एक हत्तीच घ्यायचा असे ठरविले होते. परंतु जुनागढच्या नवाबाकडे हत्तीच नव्हता. सबब नाईलाजास्तव हत्ती इतकी किंमत वसूल करण्यात आली.

एक ऐतिहासिक वाचलेला मार्मिक किस्सा सांगतो. गोव्यात जाताना प्रवाशांना पूर्वी जकातघरावर खूप जकात द्यावी लागे. परमुलखांतुन गोव्यात जाणाऱ्या हर एक गोष्टींवर जकात भरावीच लागे. जकात घेणाऱ्या जकातदाराजवळ कुठल्या वस्तूची किती जकात घ्यायची ह्याची एक यादी असे. एकदा असा प्रसंग घडला कि तिकडील एका मराठा सरदाराने आपल्या मुलाचे लग्न काढले. लग्न समारंभ टोलेजंग आणि आपल्या वैभवानुसार झाला पाहिजे म्हणून घाटावरच्या एका मोठ्या जहागीरदाराकडून लग्नासाठी त्या सरदाराने हत्ती मागविला.

त्या जहागीरदारानेही तो हत्ती पाठविला. पण हत्ती

गोव्यात शिरताच जकातनाक्यावर पंचाईत झाली. हत्ती कधी जकातनाक्यावरून गेला नसल्याने जकातदाराला हत्तीचे नाव जकात घेण्याच्या यादीत सापडेना. बरं यादीत नाव नाही म्हणून एवढा प्रचंड प्राणी जकातीशिवाय सोडावा तर तेही चुकीचे.

शेवटी त्याने आपले कारकुनी डोके लढविले. हत्ती आपले झालदार अब्दागिरी एवढे विशाल कान सारखे हलवीत उभाच होता. तेंव्हा ते पाहून " हे पाखरूच खरें " असे म्हणून

पक्ष्यांच्या यादीत त्याला कोंबून मामुली जकात घेऊन त्याने हत्ती आत सोडला.

पेशवाईतील बायका एकमेकींशी भांडताना 'ढालगज भवानी' असे म्हणत असत. 'ढालगज भवानी' हा शब्द बायकांच्या तोंडी सारखा असे. एखाद्या 'अरेरावी धीट' स्त्रीला तो शब्दप्रयोग वापरीत. वास्तविक ढाल म्हणजे निशाण, आणि गज म्हणजे हत्ती. आणि भवानी हे पेशव्यांकडे असलेल्या मराठ्यांच्या निशाणाच्या हत्तीचे नाव. हा हत्ती स्वारीत आघाडीवर असायचा.

त्यावरून 'ढालगज भवानी' अशी म्हण पुढे रूढ झाली. ( चुकून बायकोस 'ढालगज भवानी' असं म्हणू नका. )

ऐतिहासिक कागद पाहता हत्ती फार दुर्मिळ आणि महाग विकत मिळत.

आपल्याकडे हत्ती खरेदीच्या नोंदी सापडतात. एकदा सवाई जयसिंगाने पेशव्यास 'अनुपगज' नावाचा हत्ती नजर केला होता. त्याची किंमत १० हजार रुपये धरण्यात आली

होती. आणि दुसरा उल्लेख हा नानासाहेब पेशव्याचा. नानासाहेब पेशव्याने स्वतःच्या पीलखान्यासाठी १० हजार रुपयास एक हत्ती खरेदी केला होता.

सामान्यतः मध्यम स्वरूपाचा हत्ती दोन ते चार हजारापर्यंत मिळत. १८०१ साली पेशव्याने सर जॉन शोअर यास १०३७ रुपये किमतीचा हत्ती भेट दिला होता.

शाहू छत्रपतींच्या काळात औरंगाबादेत हत्तींचा बाजार भरत असे. १७६४ साली पेशव्याने मल्हार बाबुराव यास औरंगाबादेत हत्ती खरेदीविषयी लिहिले होते. पेशव्याच्या ह्या पत्राला मल्हार बाबुराव ह्याने उत्तर दिले कि " हत्तीची खेप नांदेड बसमत जवळ आली आहे. त्यांत १० छावे व २५ हत्ती आहेत. १५/२० दिवसांनी औरंगाबादेस येतील. हत्तीचा येथे फार शोध घेतला. कोठे विकाऊ नाहीत. "

हत्ती ही फार भारी आणि अपूर्व चीज असल्यामुळे येनकेन प्रकारे दुसऱ्याकडून चांगले हत्ती उपटण्याचा हमखास प्रयत्न होत असे. आणि उलटप्रसंगी आपल्याकडून जर हत्ती देण्याचा प्रसंग आलाच तर म्हातारे-कोतारे काहीतरी व्यंग असणारे हत्ती

समोरच्याच्या गळ्यात बांधण्याचा प्रयत्न केला जात असे. याची काही गमतीदार उदाहरणे पाहू:

शाहू महाराजांनी पहिल्या बाजीरावाच्या अखेरच्या काळात त्याला एक हत्ती नजर केला. हत्ती दिसायला सुरेख आणि जवान होता. पण त्याच्या दोन्ही डोळ्यात मात्र फुले (पडदा) पडली होती. नानासाहेबाने आणि चिमाजीअप्पाने हत्ती मिळताच त्याच्या माहुताला विश्वासात घेऊन हत्तीची परीक्षा करविली. त्यात हे लक्षात आले. पण करतात काय? खुद्द स्वामींकडून आलेली देणगी. नको म्हणणेही कठीण.

अखेर माहुताने आश्वासन दिले कि हत्तीचे डोळे औषधोपचाराने बरे होण्यासारखे आहेत. तेंव्हा त्यावर समाधान मानून पेशव्यांनी तो हत्ती आदरपूर्वक ठेऊन घेतला.

असाच आजून एक प्रसंग:

एकदा खासा शाहू महाराजांना स्वारीसाठी हत्तीची गरज पडली. महाराजांजवळ खाशा स्वारीचे बरेच हत्ती होते. परंतु अलीकडे महाराज फार अशक्त झाले होते. त्यांचे स्वारीचे हत्ती हे फार दणादण चालणारे असल्यामुळे त्यावर बसून त्यांस त्रास होऊ लागला. ह्याचवेळी नानासाहेब साताऱ्यास आले होते. त्यांना शाहू महाराजांनी आज्ञा केली कि 'पेशव्याकडून आमच्या स्वारीलायक हत्ती ताबडतोब पाठवून द्या.'

ह्या पत्रात नानासाहेब; बाजीरावास आणि चिमाजीअप्पास शाहू महाराजांस हत्तीची किती निकड आहे ते सांगतो आहे. नानासाहेबाने साताऱ्याहून लागलीच बाजीराव व चिमाजीअप्पास पुण्यास पत्र लिहिले कि, " स्वामींनी आम्हास आज्ञा केली कि आमचे खासा स्वारीस व महालचे ( महालची म्हणजे शाहू महाराजांच्या राणीसाहेबांसाठी ) स्वारीस हतनी दोन बसावयास नाहीत. आमचे हत्ती आहेत. परंतु आमचे स्वारीयोग्य अथवा महालचे स्वारीयोग्य गरीब नाहीत. यास्तव तुम्हास (म्हणजे पेशवे यास) दोन हत्तिणींविषयी लिहिणे. आमची व महालची स्वारी या दोन्ही नाजूक. दोन्ही स्वारीकडे गरीब हतनी पाहिजेत. त्या आणिक कोणी मेळवून देतो ऐसे नाही. तुम्ही पेशवे आहात. तुम्ही दोन हतनी गरीब आमच्या व महालच्या स्वारीस आणून देणे. निदान पैका मागाल तरी देऊ असे बोलिले. तरी स्वामींच्या चित्तांनरूप होईल तरी हतनीची

तरतूद करावी."

बरं नुसता हत्तीचं देऊन चालायचं नाही तर त्या बरोबर त्याचा माहुतही द्यावा लागत असे. महाराजांची मागणी आल्यावर पेशव्यांना मुकाट्याने स्वतःजवळच्या दोन हतनी साताऱ्यास शाहू महाराजांकडे पाठवून द्याव्या लागल्या.

आजून एक किस्सा सांगतो.

पेशव्याजवळ 'तख्तगौरी' नावाची एक हत्तीण होती. तिची शाहू महाराजांनी स्वतःसाठी मागणी केली. व आजून एक हत्तीण मुरारजी गायकवाड ह्यांसही द्यावी असे फर्माविले. पेशव्यास मोठा पेच पडला. पुण्यास पेशव्याजवळ हत्ती व हतनी होत्या. परंतु त्यांपैकी काहीही देण्यास पेशवे मनात नाखूष असत. पण छत्रपतींची आज्ञा.

मुरारजी गायकवाडांना हत्ती देण्याखेरीज काही पर्याय नाही असे पाहिल्यावर चिमाजी अप्पाने नानासाहेबांस कानमंत्र दिला कि, " असो. तुम्ही हतनीच्या माहुतास एकांती बोलावून आणून हतनी व हत्तीची गोष्ट पुसणे. हतनी व हत्ती मध्ये जो हत्ती निरस, म्हातारी असेल ते मुरारजी गायकवाडांस देणे. छत्रपतींना 'तख्तगौरी' हत्तीण तर द्यावीच लागेल. तेंव्हा तुम्ही साताऱ्यास स्वामींकडे जाल तेंव्हा बरोबर घेऊन जाणे."

पण पेशव्याने ह्यातही लबाडी केली ज्यामुळे शाहू महाराज पेशव्यावर भयंकरच चिडले.

झाले असे कि पेशव्याजवळ 'लक्ष्मी' नावाची एक व 'तख्तगौरी' नावाची एक, अश्या दोन नामांकित हतनी होत्या. त्यांपैकी 'तख्तगौरी' शाहू महाराजांस हवी होती. पण

पेशव्याने दुसरीच 'लक्ष्मी' नावाची हतनी रहमान नावाच्या माहुताबरोबर साताऱ्यास पाठवून दिली.

हतनी पोहचल्यावर महाराजांनी चौकशी केली असता त्यांना वरील फसवेगिरी उघडकीस आली तेंव्हा त्यांनी रागारागाने ती 'लक्ष्मी' नावाची हतनी आणि पूर्वी एकदा पेशव्याने दिलेली आजून एक हतनी अश्या दोन हतनी पेशव्यास परत पाठवून दिल्या. प्रकरणाचा बोभाटा झाल्यामुळे खजील होऊन पेशव्यास ह्या प्रकरणामुळे लाज वाटून माफी मागण्यासाठी साताऱ्यास जावे लागले.

दयाबहादूरच्या स्वारीच्या वेळेस चिमाजीअप्पाला जी मोठी लूट मिळाली होती त्यात बरेच हत्तीही मिळाले होते. त्यात एक 'गजराज' नावाचा हत्ती होता. लुटीच्या वाटणीत हा हत्ती सरदार पवारांकडे गेला. हे जेंव्हा बाजीरावाला कळले तेंव्हा त्याने चिमाजीअप्पास पत्र लिहिले कि, " 'गजराज' नावाचा हत्ती कोणास न देणे. 'गजराज' हत्ती पवारांपासून तजविजीने बसावयास अगर निशाणास म्हणून अगत्य मागून घेणे. आम्ही लिहिलेसे पवारांस कळों न द्यावे. "

म्हणजे बाजीराव गुपचूप चिमाजीस पत्र पाठवून काहीही करून हत्ती पवारांकडून घेण्याचा आग्रह करत होता.

लुटीच्या वाटणीत मिळालेला 'गजराज' हत्ती पवारांनी पेशव्यास दिला का?

नाही. हत्ती दिल्याचा पुरावा उपलब्ध नाही. ह्या अर्थी तो हत्ती दिला नसावा.

टिपूवरील मराठ्यांच्या मोहिमेत हरिपंत फडके व निजाम ह्यांची एका ठिकाणी समारंभपूर्वक भेट झाली. ह्या भेटीत मराठ्यांतर्फे निजामास एक हत्ती नजर करण्यात आला. पण निजामाने तो हत्ती न घेता मराठ्यांचा 'हनवंतगज' हाच हत्ती पाहिजे असा हट्ट धरला होता.

राक्षस भुवनच्या लढाईच्या वेळेस राघोबादादांचा हत्ती निजामाने पळवून नेला. राघोबादादाला काही त्या हत्तीशिवाय चैन पडेना. " तो हत्ती आणून देईल त्यास मागाल ते बक्षीस देऊ " असे राघोबादादाने सरदारांस सांगितले.

सरदार शितोळे हे निजामाकडून हत्ती आणण्यास तयार झाले. पण शितोळे सरदारांनी राघोबास एक अट घातली कि ; "आम्हास तुमचा 'बसता' नावाचा हत्ती दिला पाहिजे. "

'बसता' हत्ती हा पेशव्यांचा खास स्वारीचा हत्ती. राघोबादादा संकटातच सापडला.

पण निजामाकडून गेलेली आब्रू परत मिळविण्यासाठी तो शितोळ्यांस 'बसता' हत्ती देण्यास तयार झाला. शेवटी शितोळे सरदारांनी पराक्रमाची शर्थ करत राघोबाचा निजामाने पळवून नेलेला हत्ती परत आणला.

शितोळ्यांचे हे शौर्य पाहून राघोबाबरोरच माधवरावानेही त्याचा 'रामबाण' नावाचा हत्ती शितोळ्यांस बक्षीस दिला.

आता शेवटचा एक किस्सा सांगतो आणि थांबतो.

१७२४ साली कंठाजी कदम व त्यांचा भाऊ राघोजी कदम यांच्या साहाय्याची पेशव्यास फारच नितांत गरज होती. पेशव्याने कदमांस सांगितले कि "तुम्हास पाहिजे तो सरंजाम

देऊ पण तातडीने तुमची फौज घेऊन येणे."

सरंजामाचा वायदा ठरल्याप्रमाणे कदम तयार झाले.

पिलाजी जाधवांमार्फत पेशव्याने कदमांकडे सरंजाम पोचता केला. पण ह्या ठरलेल्या सरंजामात एक हत्ती होता. तो मात्र दिला नाही.

ह्यावरून कंठाजी कदम हत्तीसाठी अडून बसले. बरीच घासाघाशी झाली. बाजीरावाच्या मनात निजामाकडून एखादा हत्ती मिळवून तो कदमांस द्यायचा विचार होता.

पण कदमही हट्टी. त्यांस पेशव्याचाच हत्ती पाहिजे होता. शेवटी पेशव्यांनी कदमांच्या हट्टापुढे शरणागती पत्करून त्यांस हवा तो हत्ती दिला आणि कदमांनीही आपली फौज पेशव्यास मदतीस पाठवून दिली.

तर असे हे 'हत्तीवरून राजकारण.'

लेख कसा वाटला ते जरूर सांगा.

लेखन विश्रांती.

श्री भवानी शंकर तत्पर

सतीश शिवाजीराव कदम निरंतर

|| हर हर महादेव, जय श्रीराम ||

|| जय भवानी, जय शिवाजी....||

प्रतिके मराठ्यांच्या श्रीमंतींची : मराठा स्थापत्यकला भाग 1

प्रतिके मराठ्यांच्या श्रीमंतींची : मराठा स्थापत्यकला
भाग 1

 पोस्तसांभार ::

केतन पुरी.
आपल्या तलवारीच्या बळावर स्वराज्यनिर्मिती करताना मराठ्यांनी स्थापत्य,संगीत,नृत्य,वादन,लेखन यांच्यात अभुतपूर्व पराक्रम गाजवला.पुढे 18व्या-19व्या शतकांत सयाजीराव गायकवाड,राजर्षी शाहू महाराज,यशवंतराव होळकर यांसारख्या शासनकर्त्यांनी समाजाला एका उषःकालाकडे नेले.
याचदरम्यान,आपल्या वैयक्तिक वापरासाठी मराठ्यांनी उभारलेल्या काही वास्तू ह्या आजही त्यांच्या श्रीमंतीचा डोलारा मोठ्या दिमाखाने मिरवत आहेत.
यातीलच काही महत्वाच्या,अतिसुंदर आणि वैभवशाली उत्तरकालीन स्थापत्याचा आपण मागोवा घेणार आहोत.

1.जय विलास महाल,ग्वाल्हेर.

उत्तरेतील काही प्रमुख मराठा सरदारांपैकी एक प्रमुख घराणे म्हणजे शिंदे घराणे होय.राणोजी शिंदे,दत्ताजी शिंदे,जनकोजी शिंदे,महादजी शिंदे यांसारखे नररत्न देणारे घराणे.याच घराण्यात जन्म घेतलेल्या महाराज जयाजीराव शिंदे यांनी 1874 मधे ग्वाल्हेर येथे एक मोठा महाल बांधला,'जय विलास महाल'..!!

मराठा स्थापत्यशैली आणि इटलीच्या स्थापत्यशैलीचा सुरेख संगम या महालाच्या बांधनीत आपल्याला दिसून येतो.400 खोल्यांची बांधनी असणारा हा महाल सध्या सर्व पर्यटकांसाठी खुला आहे.यातील 40 खोल्यांत असणारे 'जयाजीराव शिंदे संग्रहालय' हे पाहन्यासारखे..
या महालाचे वैशिष्ट्य म्हणजे येथील दरबार हॉल.इटली,इंग्लंड,न्यूयॉर्क,इजिप्त,जापान,चीन यांसारख्या देशातून आणलेल्या फर्नीचरने हा महाल नटला आहे.
दरबार हॉल च्या छतावर 2 बेल्जियम पद्धतीचे अतिसुंदर असे झुंबर लटकावले आहेत.अभ्यासकांच्या मते,जगात असणाऱ्या सर्वात महागड्या झुंबरांपैकी ही 2 झुंबर आहेत..!!यातील एकाचे वजन 7 टन एवढे भरेल,इतकी मोठी आहेत.
आजच्या काळाचा विचार केला,तर 1200 कोटी इतका खर्च या इमारतीच्या बांधकामाला आला.

मराठ्यांचा हा वैभवशाली वारसा एकदातरी पाहावाच इतका उत्कृष्ट आहे.

कमी

लेणी.महाराष्ट्राला लाभलेल शिल्पकलेच सुंदर लेण.

 

लेणी.महाराष्ट्राला लाभलेल शिल्पकलेच सुंदर लेण.

पोस्तसांभार :: केतन पुरी

भारतात आढळणाऱ्या 1200 लेण्यांपैकी जवळ-जवळ 800 लेण्या एकट्या महाराष्ट्रात आढळतात.इथल्या सह्याद्रीने केवळ शुरवीरांचेच संगोपन केले,असे नाही तर अनेक जगप्रसिद्ध आणि सर्वांना आश्चर्य करायला भाग पाडणाऱ्या लेण्याही आपल्या अंगा-खांद्यावर गोंदून घेतल्या.

निसर्गाच्या विविध रंगछटांचा योग्य वापर करुन हजारो वर्षाखाली तीन-तीन मजले खोदून केलेले कोरीवकाम आणि भित्तीचित्रे आजही एक आश्चर्य आहे.मानव आधीच्या काळात किती प्रगत होता,यावरून लक्षात येते.वेरूळ येथील कैलास शिल्प हे त्याचे मूर्तिमंत उदाहरण.

मराठवाड्यामधे असणाऱ्या जगप्रसिद्ध अजिंठा-वेरूळ येथील लेण्या,औरंगाबाद लेणी,घटोत्कच लेणी,पितळखोरे लेणी,लातूर नजीक असनारी खरोसा लेणी,अंबेजोगाई येथील हत्तीखाना,पांडव लेण्या,धाराशिव लेण्या यांचे अस्तित्वच आता नष्ट होत चालले आहे.

हीच गत पश्चिम महाराष्ट्रात आढळणाऱ्या दुर्लक्षित लेण्यांची.कराडची जखिनवाडी लेणी,साताराजवळील पाटेश्वर लेणी,बोरीवली येथील मागाठाणे लेणी,जुन्नर परीसरात आढळणाऱ्या तुळजा लेणी,गणेश लेणी,अंबाअंबिका लेणी,शिवनेरी,नानेघाट लेणी,गीध विहार-भीमाशंकर येथील लेण्या आपल्या गतवैभवाच्या खुणा जपत आजही त्याच डौलाने उभ्या आहेत पण दुर्लक्षित..!!

उन,वारा,पाऊस,झाडी यांमुळे कितीतरी लेण्यांची प्रवेशद्वारे बुजली आहेत,पडली आहेत.साप,विंचू,कटेरी वनस्पती,मधमाशांचे पोळे,साचलेले पाणी यामुळे लेण्या पाहणे जिकारीचे ठरते.त्यात ठिकठिकाणी असनारी अस्वच्छता,विद्रूपिकरन याने लेण्यांची शोभा आणखी खराब झाली.

28 एप्रिल 1819 ला जॉन स्मिथ नावाच्या इंग्रज अधिकाऱ्याने अजिंठा येथील 10व्या लेणी मधे एका भिंतीवर आपले नाव कोरले.आज या ऐतिहासिक ठिकाणी,गड-किल्ल्यांवर,लेण्यामधे आपल्या गलिच्छ रंगरंगोटीने वास्तू विद्रूप करणारे बहुदा या स्मिथचेच वंशज असावेत.

आपल्या वैभवशाली इतिहासाचा अमूल्य ठेवा आपनच जपायला हवा.ती आपली जबाबदारी आहे.

केतन पुरी.

आम्हीच ते वेडे ज्यांना आस इतिहासाची

लेणी.महाराष्ट्राला लाभलेल शिल्पकलेच सुंदर लेण.

 लेणी.महाराष्ट्राला लाभलेल शिल्पकलेच सुंदर लेण.

पोस्तसांभार ::केतन  पुरी 

भारतात आढळणाऱ्या 1200 लेण्यांपैकी जवळ-जवळ 800 लेण्या एकट्या महाराष्ट्रात आढळतात.इथल्या सह्याद्रीने केवळ शुरवीरांचेच संगोपन केले,असे नाही तर अनेक जगप्रसिद्ध आणि सर्वांना आश्चर्य करायला भाग पाडणाऱ्या लेण्याही आपल्या अंगा-खांद्यावर गोंदून घेतल्या.

निसर्गाच्या विविध रंगछटांचा योग्य वापर करुन हजारो वर्षाखाली तीन-तीन मजले खोदून केलेले कोरीवकाम आणि भित्तीचित्रे आजही एक आश्चर्य आहे.मानव आधीच्या काळात किती प्रगत होता,यावरून लक्षात येते.वेरूळ येथील कैलास शिल्प हे त्याचे मूर्तिमंत उदाहरण.

मराठवाड्यामधे असणाऱ्या जगप्रसिद्ध अजिंठा-वेरूळ येथील लेण्या,औरंगाबाद लेणी,घटोत्कच लेणी,पितळखोरे लेणी,लातूर नजीक असनारी खरोसा लेणी,अंबेजोगाई येथील हत्तीखाना,पांडव लेण्या,धाराशिव लेण्या यांचे अस्तित्वच आता नष्ट होत चालले आहे.
हीच गत पश्चिम महाराष्ट्रात आढळणाऱ्या दुर्लक्षित लेण्यांची.कराडची जखिनवाडी लेणी,साताराजवळील पाटेश्वर लेणी,बोरीवली येथील मागाठाणे लेणी,जुन्नर परीसरात आढळणाऱ्या तुळजा लेणी,गणेश लेणी,अंबाअंबिका लेणी,शिवनेरी,नानेघाट लेणी,गीध विहार-भीमाशंकर येथील लेण्या आपल्या गतवैभवाच्या खुणा जपत आजही त्याच डौलाने उभ्या आहेत पण दुर्लक्षित..!!

उन,वारा,पाऊस,झाडी यांमुळे कितीतरी लेण्यांची प्रवेशद्वारे बुजली आहेत,पडली आहेत.साप,विंचू,कटेरी वनस्पती,मधमाशांचे पोळे,साचलेले पाणी यामुळे लेण्या पाहणे जिकारीचे ठरते.त्यात ठिकठिकाणी असनारी अस्वच्छता,विद्रूपिकरन याने लेण्यांची शोभा आणखी खराब झाली.

28 एप्रिल 1819 ला जॉन स्मिथ नावाच्या इंग्रज अधिकाऱ्याने अजिंठा येथील 10व्या लेणी मधे एका भिंतीवर आपले नाव कोरले.आज या ऐतिहासिक ठिकाणी,गड-किल्ल्यांवर,लेण्यामधे आपल्या गलिच्छ रंगरंगोटीने वास्तू विद्रूप करणारे बहुदा या स्मिथचेच वंशज असावेत.

आपल्या वैभवशाली इतिहासाचा अमूल्य ठेवा आपनच जपायला हवा.ती आपली जबाबदारी आहे.

केतन पुरी.
आम्हीच ते वेडे ज्यांना आस इतिहासाची.

चाफेकरबंधूचा पराक्रम!

 

चाफेकरबंधूचा पराक्रम!

रँडचा वध व चाफेकरबंधू.......

22 जून रोजी चाफेकरबंधूनी रँडचा वध केला.

                 आज संपूर्ण  जगात कोरोना रोगाची साथ पसरली असून त्यावर योग्य  औषधउपचार नसल्याने त्याबाबत भीती आहे. अगदी अशीच भीती १८९७ मध्ये प्लेग हा रोगाची होती.  पुण्यात प्लेगची साथ उसळली . ती वेगाने पसरत गेली. घराघरातून माणसांचे बळी गेले. या साथीला प्रतिबंध  करण्याचे प्रयत्न  सर्व पातळीवर सुरु झाले. प्लेगप्रतिबंधक लस उपलब्ध नसल्याने  प्लेग होणे म्हणजे  मरणाच्या दारात दाखल होणे असे मानले जाऊ लागले . पण तो पसरु नये म्हणून  अनेक उपाय अवलंबिले जात होते. प्लेगग्रस्तांना क्वारंटाईन करण्यात  येत असे. ब्रिटिश  सरकारने क्वारंटाईन क्षेत्र  निर्माण केले खरे ,पण तिथे खाण्यापिण्याची व्यवस्था ठेवल्या नाही.परिणामी जो रुग्ण प्लेगने जाणार होता तो उपासमारीनेच मरु लागला. प्लेगग्रस्ताना कोणी अन्नाची मदत केली तर त्यालाही या क्वारंटाईन सेंटरमध्ये  जबरदस्तीने दाखल करण्यात येत असे. तसेच  प्लेगचा रुग्ण शोध कार्यासाठी पुण्याचे प्लेग अधिकारी वॉल्टर चार्ल्स रँड यांनी एक लष्कराची तुकडी तैनात केली होती. पेठापेठांची आणि  घराघरांची झडती सुरु झाली. सभ्यता  आणि  संस्कृती  याचा संदर्भ  विसरुन सैनिकांचा स्वैरविहार सुरु झाला. भर रस्त्यात स्त्रियांना  थांबवून काखेतील गाठी पाहण्याचा कार्यक्रम  सुरु झाला. या विरोधात लोकमान्य टिळकांनी   " रोगापेक्षा  औषध जालीम " असा अग्रलेख केसरीत लिहून ब्रिटिश  सरकारला समज दिली. पण धटिंगणांना याचे सोयरसुतक नव्हते . ही स्थिती पाहून पुण्यातील  दामोदर , वासुदेव व बाळकृष्ण चाफेकर यांचे रक्त उसळून आले. ब्रिटिश  लष्कर  कधीही घरी येत असे. घरातील लोकांना  बाहेर काढून निर्लज्जपणे प्लेगचा रुग्ण  शोधत असे. गप्प बसणे , सहन करणे , देवाला साकडे घालणे , नशिबाला दोष देणे , प्रारब्धाचा भाग म्हणून  स्वीकार करणे. हा चाफेकर बंधूना मूर्तिमंत भेकडपणा वाटत होता. पुण्यात रँडसारखे अधिकारी  लोकांचा छळ करतात , लोकमान्य टिळकांनी  व्हाइसरॉयला पत्र लिहिले. मात्र  ब्रिटिशांनी  त्या पत्राला केराची टोपलीत टाकले. या सर्व परिस्थितीचा विचार करुन या रँडची खोड मोडायचीच हा निर्धार चाफेकर बंधूनी केला.२२ जून १८९७ इंग्लंडची राणी व्हिक्टोरियाच्या राजवटीला पंचवीस वर्ष पूर्ण झाले. तिच्या रौप्य महोत्सव  २२जून १८९७ या दिवशी पुणे येथील  गणेशखिंडीजवळ गव्हर्नरच्या निवासस्थानी  टोलेजंग मेजवाणीचा बेत होता. हा समय चाफेकरबंधूना अनुकूल वाटला. त्यांनी योजना आखली.  ब्रिटिश  अधिकारी उघड्या  घोडागाडीतून रमतगमत , लोकांना  हिणवत जात असे. २२जूनच्या रात्री  मेजवानी आटोपल्यावर  रँडसाहेब विशिष्ट  वाटेने जाणार होता. त्यांची गाडी ओळखू यावी म्हणून  तिच्या मागोमाग "गोविंदा आला रे " ही घोषणा देत वासुदेव चाफेकर धावणार होते.चाफेकर बंधूनी पिस्तुल मिळवली. रात्रीची वेळ होती. चाफेकरबंधू ठरल्याप्रमाणे आपआपली जागेवर रँडची वाट पाहत होते. भोजने उरकली . मैफल संपली. आधिका-यांच्या गाड्या निघाल्या.पहिल्यांदा पुढे आलेली आणि  टिपलेली गाडी निघाली लेफ्टनंट आर्यस्ट यांची , बाळकृष्ण चाफेकर गाडीवर चढले . त्याने आपले पिस्तूल चालवले. आर्यस्टचा वध झाला.मात्र चाफेकरबंधूना हवा असणारा हवा असणारा रँड मागेच राहिला होता.काही क्षणांतच वासुदेव चाफेकराची हाळी ऐकू आली. लगेच दामोदर चाफेकर चित्यासारखा झेपावला. निमिषार्धात रँड गतप्राण झाला. हे सर्व घडताच  चाफेकरबंधू शांत चित्ताने एका पायवाटेने चालत होते.  हा दिवस होता २२ जून १८९७ चा प्लेगच्या नावाने सर्वसामान्य  लोकांचा ब्रिटिश  शासनाने जो छळ मांडला होता त्याला दिलेले हे सणसणीत उत्तर होते. काही दिवसांत  चाफेकरबंधूना फासावर चढवण्यात आले.  बुद्धिवंत म्हणतात की , काही ब्रिटिश  अधिकाऱ्यांचा वध करुन स्वातंत्र्य  मिळत नाही. मात्र निर्माल्यावस्थेत निपजित पडलेल्या भारतीयांना जागे करण्यासाठी  असे वध उपयुक्त  होते.निशस्त्र १००० निषेध सभेपेक्षा ब्रिटिशांच्या  कानटळ्या बसण्यासाठी  अशा क्रांतिकार्याची गरज होती. 

--- प्रशांत  कुलकर्णी  मनमाड

संत शिरोमणी नामदेव महाराज!

 

संत शिरोमणी नामदेव महाराज!

संत नामदेव महाराजांनी  ३ जुलै १३५० मध्ये समाधी घेतली. त्यांच्या कार्याबाबत थोडक्यात लेख!

महाराष्ट्राची भूमी साधू संतांची भूमी!  अगदी १२ व्य शतकापासून या  महाराष्ट्रात  अनेक संत होऊन गेले त्यांनी लोकांना भक्तीची शिकवण दिली. असेच तेजस्वी संत म्हणजे संत नामदेव महाराज होय. नामदेव महाराजांचा जन्म मराठवाड्यातील नरसी या गावी १२७० मध्ये झाला. बालपणापासून विठ्ठलाबद्दल अपार श्रद्धा नामदेवा मध्ये होती.  विसोबा खेचर हे त्यांचे अध्यात्मिक गुरु होते. महाराष्ट्रातील भागवत धर्म वारकरी पंथाचा विस्तार मोठ्या प्रमाणात नामदेव महाराजांनी केला. महाराष्ट्रात तर त्यांचे अभंग मोठ्या भक्तिभावाने गायली जातात. मात्र महाराष्ट्राच्या बाहेर जाऊन उत्तर भारतात भागवत धर्माचा प्रसार करणारे संत नामदेव हे पहिले संत होय. संत नामदेव महाराजांनी मध्ये अपार भूतदया होती. एका प्रसंगावरून त्यांच्या असं लक्षात येईल . संत ज्ञानेश्वर माऊली पेक्षा नामदेव महाराज  पाच वर्षांनी  मोठे होते.नामदेव महाराजांनी  वारकरी संप्रदायाचे काम मोठ्या उत्साहाने केले. या दोन महान संतांची भेट आळंदी येथे झाली.संत नामदेवांनी साधारण २५०० अभंग लिहिले. त्यांची नामदेव गाथा मोठ्या भक्तिभावाने महाराष्ट्रात  गायली जाते.   शीखाचे धर्मग्रंथ  "गुरुगंथसाहेब" मध्ये अनेक  हिंदी पदे नामदेव महाराजांची  समाविष्ट  करण्यात आली. वारंकरी संप्रदायांचा विस्तार  करण्यात संत नामदेव महाराजांचा महत्त्वाची भूमिका  होती. नामदेव महाराजांना ८० वर्षाचे आयुष्य लाभले. या प्रदीर्घ  काळात त्यांनी वारंकरी संप्रदायाचे   प्रसार संपूर्ण  भारतात केला.  सन १३५० मध्ये पंजाबमध्ये नामदेव महाराजांचे निधन झाले. त्यांच्या पुण्यतिथीनिमित्त विनम्र अभिवादन !

-- प्रशांत  कुलकर्णी  मनमाड

मराठ्यांचे आरमारप्रमुख...दर्याबहाद्दर कान्होंजी आग्रें--

 

मराठ्यांचे आरमारप्रमुख...दर्याबहाद्दर कान्होंजी आग्रें--

४ जुलै कान्होजी आग्रें यांचा स्मृतीदिनानिमित्त लेख!

            मध्ययुगीन भारताच्या  इतिहासात आरमाराचे महत्त्व  जाणणारे छत्रपती  शिवाजी महाराज हे भारतातील एकमेव राजे होते. त्यामुळेच शिवरायांना  आरमाराचे जनक म्हटले जाते.   ब्रिटिश  , पोर्तुगीज  व जंजिरांचा सिद्दीला तोंड देण्यासाठी  आपले आरमार मजबूत  असावे असा दुरदर्शी विचार  शिवरायांनी केला. शिवरायांचे आरमार उभे राहिले. मराठ्यांचे आरमार सशक्त करण्याची महत्त्वाची  कामगिरी कान्होजी आंग्रे यांनी  केली.   कान्होजींचा जन्म  पुणे जिल्ह्यातील खेडजवळील "कालोसे" गावी १६६९  झाला. कालोसे गावातील "आंगरवाडी" ह्या छोट्या भागावरून त्यांचे आंग्रे हे आडनाव रूढ झाले. मराठ्यांच्या आरमारांची धुरा पाव शतक सांभाळून त्यांची  शक्ती सतत वाढत ठेवणारे कान्होजी  आंग्रे यांना "मराठी आरमार प्रमुख  " हे बिरुद अभिमानाने लावले जाते. छत्रपती  राजाराम महाराजांच्या  काळात औरंगजेबाने मराठ्यांचे राज्य संपुष्टात  आणण्याचा चंग बांधला होता. ते अस्तित्व  टिकवण्यासाठी सर्वच मराठे सरदार एकदिलाने एकत्र आले होते. त्यांत आरमाराची बाजू फक्त सांभाळणे नव्हे तर त्यांची दहशत तमाम शत्रूच्या मनात निर्माण  करण्याची अनोखी किमया कान्होजींनी केली.

. इ.स.१६८८ च्या सुमारास सिद्दी कासम ह्या औरंगजेबाच्या सेनापतीस कान्होजींच्या अभ्यासपूर्ण योजनेपुढे आणि जिद्दीपुढे हार पत्करावी लागली. कान्होजींना  आमिष दाखवून कोकणातील किल्ले ताब्यात घेणार्‍या मोगलांचे स्वप्न अखेर धुळीस मिळाले . कान्होजींनी  सुवर्णदुर्गचा लढा यशस्वी करून  आपल्या पराक्रमास सुरुवात केली. तसेच ह्या विजयानंतर  मोगलांनी ताब्यात घेतलेले  सर्वच किल्ले काबीज करण्यास त्यांनी सुरुवात केली.  कान्होजींचे शौर्य व निष्ठेने  पाहून   राजाराम महाराजांनी त्यांना  ‘सरखेल’ हे सन्मानाचे पद दिले. कान्होजींनी अलिबागचा कुलाबा किल्ला जिंकून घेऊन आपली राजधानी तेथे थाटली. छत्रपती राजारामांनी आंग्रे यांना आरमाराचा प्रमुख केले आणि आंग्रे कोकण किनार्‍याचे राजे झाले. इ.स. १७०० मध्ये राणी ताराबाईंनीही ह्या पराक्रमी वीराला सन्मानित करून सावंतवाडी ते मुंबईपर्यंतची किनारपट्टी रक्षणासाठी ताब्यात दिली. ह्या नव्या आव्हानाबरोबर कान्होजींना अनेक   परकीयांशी एकाच वेळी लढा द्यावा लागला. कोकणाबरोबरच कच्छ, सौराष्ट्रापासून त्रावणकोर, कोचीनपर्यंतची सागरी सत्ता कान्होजींच्या हाती होती. सागरी भागात मुक्तपणे संचार करणार्‍या परकीयांवर  कान्होजींनी निर्बंध घातले. १६९८ पासून मराठी राज्याची सारी सागरी सत्ता कान्होजींकडे आली आली. त्यांच्या परवान्याशिवाय कोणीही सागरावर व्यापार करू शकत नव्हते. कान्होजींचा प्रतिकार करण्याचे परकीयांनी ठरविले. सर्व परकीयांनी एकत्रित येऊन कान्होजींना संपविण्याचे ठरविले होते.तरीही कान्होजींनी  इंग्रज, पोर्तुगीजांनाही पराभूत केले. शत्रूच्या आक्रमणांना तोंड देण्यासाठी कान्होजींनी दूरदृष्टीने अगोदरच अनेकांशी मैत्रीचे संबंध ठेवलेले होते. अशा संबंधांच्या मदतीने त्यांनी आपले आरमार अधिक शस्त्रसज्ज केले. पोर्तुगीजांच्या मार्गदर्शनाखाली शस्त्रनिर्मितीचा कारखाना आणि कुलाबा, विजयदुर्ग, सुवर्णदुर्ग येथे सुधारीत पद्धतीचे जहाज बांधणीचे कारखाने त्यांनी उभारले. या सुसज्जतेसह कान्होजींनी समुद्र किनार्‍यावर एक दबदबा निर्माण केला होता.  छत्रपती  शाहू महाराज ज्यावेळी १७०७ मध्ये औरंगजेबाच्या तुरुंगातून सुटून महाराष्ट्रात  आले. त्यावेळी पहिले पेशवे  बाळाजी विश्वनाथ   यांनी  कान्होजी आग्रेंना शाहू महाराजांची बाजू समजून दिली. कान्होंजी शाहू महाराजांच्या पक्षात  आले. त्यामुळे शाहू महाराजांची बाजू बळकट झाली.  पोर्तुगीज  व सिद्दी यांची धार्मिक  असहिष्णुता सर्वत्र परिचित होती.कान्होजींचा  हा लढा धार्मिक आक्रमणाची धार कमी करण्यासाठीही होती. कान्होजी आंग्रे यांनी कोकणातील मंदिरांसह पंढरपूर, आळंदी, जेजुरी, तुळजापूर येथील देवस्थानांना इनाम व रोख देणग्याही दिल्या.    कान्होजींनी स्वकर्तृत्वावर उत्तुंग  झेप घेतली.शत्रूची दाणादाण उडवणारे दर्याबहाद्दर कान्होंजी आग्रेंचे नाव मध्ययुगीन भारताच्या  इतिहासात सुवर्ण अक्षराने लिहिले गेले. दिनांक ४ जुलै, १७२९ रोजी कान्होजींनी जगाचा निरोप घेतला.

-- प्रशांत  कुलकर्णी  मनमाड

संदर्भ -

१.मराठ्यांना इतिहास खंड-१ व २ -अ.रा.कुलकर्णी 

प्राचीन भारतीय शास्त्रज्ञ आर्यभट्ट

 

प्राचीन भारतीय शास्त्रज्ञ आर्यभट्ट

आर्यभट्ट 

 आर्यभट्ट हे भारतीय  गणितज्ञ व खगोलशास्त्रज्ञ होते. त्यांचा जन्म  इ.स. ४७६ मध्ये कुसुमपूर येथे झाला. कुसुमपूर म्हणजेच पाटलीपुत्र म्हणजे  आजचे पाटणा शहर होय. सूर्य  पृथ्वीभोवती फिरत नसून पृथ्वी सूर्याभोवती फिरते हे सांगणारे जगातील पहिले शास्त्रज्ञ म्हणजे  आर्यभट्ट होय.आपल्या  खगोलशास्त्राच्या संशोधनानंतर त्यांनी  पृथ्वीला सूर्याभोवती  एक फेरी मारायला ३६५ दिवस ६ तास १२ मिनिटे ३० सेंकद लागतात हे सिद्ध  केले. आजच्या आधुनिक विज्ञानानूसार याप्रमाणात फक्त काही संकेदाचाच फरक आहे. प्राचीन काळी कोणते साधने नसताना आर्यभट्टांनी हे गणित इतके अचूक कसे मांडले हे खरोखरच  आश्चर्यच आहे. आर्यभट्ट यांनी " वयाच्या २३ व्यावर्षी आर्यभट्टीय " हा गणित व खगोलशास्त्रावरील भारतीय  प्राचीनतम ग्रंथ  मानला जातो.त्यांत ११८ श्लोक आहेत. त्यात तत्कालीन बीजगणिताचा सखोल अभ्यास होता. आर्यभट्टांनी अमावस्येला सूर्यग्रहण व पौर्णिमेला  चंद्रग्रहण यांचा संबंध  चंद्र व पृथ्वी यांच्या सावल्यांशी आहे हे नोंदवून ठेवले. 

रामायण व महाभारत झाले की नाही ? असे प्रश्न आजकाल उपस्थित  करतात. मात्र आर्यभट्ट यांनी आपली गणिती पध्दत  मांडून महाभारताचे युध्द कुरुक्षेत्रावर इ.स.पूर्व ३००० वर्षापूर्वी झाले असे नमूद केले होते. तर एन.सी.आर.टी. च्या पुस्तकांमध्ये हा काळ खूप जवळ आणून इ.स.पूर्व ९५० मांडलेला दिसतो. अर्थात  या पुस्तकांचा संदर्भ हा जर्मन बुद्धीवादी  व ब्रिटिशांचा आश्रित  इतिहासकार मँक्स मुल्लरच्या संशोधनाचा प्रभाव आहे. भारताच्या वैज्ञानिक  इतिहासाचा जेव्हा आढावा घेतला जातो तेव्हा आर्यभट्ट यांचे नाव अगदी पहिले असते. आर्यभट्टाचा प्रभाव त्यांच्या  मृत्यूनंतर ही प्राचीन भारतावर होता. त्यामुळे वराहमिहिर , ब्रह्मागुप्त , पहिला भास्काचार्य , गोविंदस्वामी असे अनेक शास्त्रज्ञ  निर्माण  झाले.   आधुनिक  विज्ञानातही   भारताने  पाठवलेला पहिला उपग्रह आकाशात पाठवला. त्याला " आर्यभट्ट" असे नाव देण्यात  आले.

--- प्रशांत कुलकर्णी  मनमाड (नाशिक )