महादजी शिंदे यांचेसाह्यकर्ते

 महादजी शिंदे यांचेसाह्यकर्ते

---------------------------------------------------------------------

महादजींच्या कार्याचा व्यापच एवढा मोठा होता की,त्यास जिवास जीव देणारे शेंकडों साह्यकर्ते निर्माण करावे लागले. राणेखानभाई , त्यांचा जावई साहेबखान टोका,अंबुजी इंगळे व त्याचे कनिष्ठ बंधु विठूजी,व बाळोजी इंगळे वगैरे,खंडेराव हरि व त्यांचा मुलगा,बाळोजी व भगीरथ सिंदे, रवळोजी व देवजी गौळी,हैबतराव फाळके,लालाजी बल्लाळ कोटेकर पंडित, रायाजी पाटील सिंदे,बाळाराव गोविंद, व त्याचा आप्त बाळाजी जनार्दन जांबगावकर, रामजी पाटील जाधव,लाडोजी देशमुख शितोळे,जावई बहिरजी ताकपीर,बळवंतराव धोंडदेव, आबा चिटणीस व बंधू गोपाळराव व कृष्णोबा,

शिवाजी विठ्ठल विंचुरकर,माधवराव गंगाधर चंद्रचूड,जिवाजी बल्लाळ बक्षी व बंधु शिवबानाना आणि मुलगे,नारायण जिवाजी व यशवंत जिवाजी,तसेंच जीवबादादाचे तिघे चुलत बंधु जगनाथ राम उर्फ जगोबा बापू,व बाळाजीराम आणि राघोराम,सदाशिव मल्हार उर्फ भाऊ दिवाण आणि बंधु राघो मल्हार व बापूजी मल्हार,बाळाजी अनंत पिंगे उर्फ बाळोबा तात्या पागनीस,लक्ष्मण अनंत लाड उर्फ लखबादादा, तसेच अनुपगीर व उमरावगीर गोसावी,इत्यादि अनेक नांवें महादजींच्या मंडळींत येतात,त्यांच्या हकीकती इतिहासोपयोगी बनल्या आहेत,

या यादींतील सारस्वत वीर व मुत्सद्दी यांचा पराक्रम विशेष आहे.महादजींच्या हस्तकांची नुसती नावानिशी व संख्या भनांत आणिली तरी पेशव्यांच्या सरदारांप्रमाणेच महादजींचा व्याप केवढा मोठा होता हे दिसून येते. त्यांच्या फौजेतील युरोपियन अंमलदारांची यादीच दोनशेची असून जीवबा बक्षीच्या चरित्रांत पृ . २८२ वर सुमारे अडीचशे हिंदी सरदारांची नावांनिशी दिलेली आहे. बाळाराव गोविंद हा पुष्कळ दिवस महादजींचा कारभारी व सल्लागार असून मोठया नेकीनें काम करणारा हुशार असा गणला जात असे.त्यास प्रचारात रावजी असे म्हणत, प्रथम त्याचा वडील बंधु चिमणाजी गोविंद यास पेशव्यांनी पाटण ( राजपुताना ) येथे कमवीसदार नेमिले, त्याच्या वेळीं लालजी बल्लाळ यास कोट्यास नेमीलें

रायाजी पाटील सिंदे हा महादजींचा अत्यंत विश्वासांतला शूर योद्धा असून त्याच्याच पागेत रामजी पाटील जाधव हा आरंभीं बारगीर आणि पुढे महादजींच्या तर्फे पुण्यास वकील असे. ही दोन नांवें भिन्न व्यक्तींचीं होत,

मराठ्यांनी व मुख्यतः सिंदे घराण्याने उत्तर हिंदच्या विस्तृत क्षेत्रांत कारभार केला त्याची दृश्य स्रारकें ठिकठिकाणी नजरेस पडतात,अजमेरच्या भुईकोटाजवळ सिद्यांच्या कोणी सरदाराने एक शिवालय बांधिलेले आहे,नागोरजवळ ताउस सरोवराच्या काठी जयाप्पांची छत्री त्यांच्या दहनभूमीवर बांधलेली असून,शिवाय त्यांच्या अस्थि पुष्करास आणिल्या तेथेही त्यांची एक छत्री व त्यास लागून एक विस्तीर्ण घांट दक्षिणी पद्धतीचा आहे.

पुष्कर गावांत शिरतांनाच एक मोठा घाट लागतो,त्यावर अहल्याबाईंचे अन्नछत्र असून त्यास लागूनच सर्जेराव घाटग्याची बायजाबाईंने बांधलेली छत्री आहे..छत्रीच्या खर्चास दोन गांव इनाम आहेत. पुष्करास ब्रह्मदेवाचे मंदिर आहे, त्याचा जीर्णोद्धार गोकळ पारख म्हणून सिंद्याचा एक सावकार होता त्याच्या करवी केला,

गौघांटावर एक संगमरवरी छत्री आहे ती संतूजी वाबळे याची असून,या वाबळे घराण्याचा सिंद्यांचे पदरी उदय झाला.इस्माईल बेग गंगाराम भंडारी, खुशालीराम बोहरा, जयपुरचे कारभारी भीमसिंग हळदया वगैरे पुरुष,रणजितसिंग जाठ,गोहदकर राणे,राघवगडकर चव्हाण,काशी नरेश चेतसिंग,हिंमतबहादर गोसावी व त्याचा परिवार,प्रतापसिंग माचेडीवार , जयपुर,जोधपुर,उदेपुर,कोटा,बूंदी वगैरे ठिकठिकाणचे राजे व कारभारी यांचे उद्योग त्या त्या भाषांत उपलब्ध असतील उदेपुरचे कारस्थान मुख्यतः जालीमसिंग कटेकराच्या हातचे असून, तो व लालाजी बल्लाळ यांनी जी कारस्थाने केली,

त्यांचे उल्लेख गुलगुले पंडितांच्या दप्तरात सापडतात,मेडता पाटनच्या लढाया, अजमीरचा वेढा व रजपुतांशी झालेले महादजींचा तह,या सर्व गोष्टी सिनद्यांचे स्मरण ताजे ठेवतील,बुल्यम टोन व ब्राउटन यांच्यासारख्यांनी लिहुन ठेवलेल्या हाकिकती मराठेशाहीच्या निकृष्टावस्थेतल्या होत्या त्यांची दुसरी उज्ज्वल बाजू आपणांस मराठी कागदात मिळते,शिंदे घराण्याने व एकंदर मराठ्यांनी उत्तरेत चांगल्या गोष्टी काय केल्या,देवस्थानांची व धर्माची स्थापना कशी केली,अन्याय व अंदाधुंदी मोडून राज्याची व्यवस्था व लोकांची नीतिमत्ता कशी सुधारली,या गोष्टी बाहेर येऊन इतिहासाची पूर्तता झाली पाहिजे,अभ्यासकांस अद्यापि विपुल क्षेत्र आहे

संदर्भ-मराठी रियासत खंड ७ सरदेसाई.