फर्जंद महाराजा शहाजी राजे भोसले यांचा महाराष्ट्रातील प्रथम शिलालेख ..!!!!!
शिखर शिंगणापूर शंभू महादेव मंदिर ओवरी शिलालेख !!!!
हा शिलालेख सातारा जिल्ह्यातील माण तालुक्यातील शंभू महादेव डोंगर रांगेवर भोसले घराणे यांचे कुळदैवत शिखर शिंगणापूर महादेव मंदिराच्या उजव्या बाजूला असलेल्या प्रवेशद्वाराच्या बाजूला ओवऱ्या आहेत. ओवरीला लागून बाहेरच्या बाजूने तट बंदी बांधलेली आहे. या तटाला जागोजागी खांब आहेत त्यातील एका खांबावर वर हा शिलालेख कोरलेला आहे शिलालेख खोदीव स्वरूपाचा असून ५ ओळीचा शुद्ध मराठी भाषेत आहे अक्षराची वळणे जुन्या मराठी भाषेतील असून सलग ओळीत जोडुन अक्षरे कोरलेली आहेत . काळाच्या ओघात शिलालेखाची अक्षरे झिजलेली असून पुसट झालेली आहेत. या ओवरीत शेजारी एक घंटा असून त्यावर एक शिलालेख कोरलेला आहे.त्यावर हरहर महादेव रामजी कोडोबा वाग्या तुरुबेंकार असा उल्लेख आहे .याशिवाय १७३५ मध्ये थोरले शाहू यांच्या कारकिर्दीत बांधलेल्या नवीन मंदिर परीसरात शाहू चरणी तत्पर बसवंत राय निरंतर असा उल्लेख असून पूर्वी प्रकाशित असलेले ५ शिलालेख आहेत.
गावाचे नाव : शिखर शिंगणापूर (शंभू महादेव मंदिर)
ता.माण, जि. सातारा
शिलालेखाचे वाचन :
१ श्री सके १५७६ जय सवछरे शा
२ वण शुध पाडिवा यात्रे म
३ धे भाग मूर्तीकारणे षाहा
४ राजे सोफा तुका गोविंदा
५ त्यांही वसीव करविला.
जी.पी.एस. :१७ .८५ ” ३३ ’ ३० ,७४. ६४ ’’९५ ’ ०४
शिलालेखाचे स्थान :शंभू महादेव मंदिराच्या मागे उजव्या बाजूस असणाऱ्या ओवरीच्या तटाला लागून एका खांबावर कोरला आहे .
अक्षरपद्धती : कोरीव स्वरूपाचा लेख आहे
भाषा : शुद्ध मराठी देवनागरी फारसी मिश्रित
प्रयोजन : श्री शंभू महादेव मंदिराच्या तट भिंतीत काही खोल्या (ओवऱ्या ) बांधल्याची / बांधकामाची स्मृती जपणे.
मिती / वर्ष : सतरावे शतक - सके १५७६ जय सवछरे श्रावण शुद्ध पाडिवा
काळ वर्ष : सतरावे शतक – मंगळवार ४ जुले १६५४
कारकीर्द : निजामशाही कारकीर्द ,
व्यक्तिनाम : शहाजी राजे ,तुका गोविंदा
शिलालेखाचे वाचक : श्री. अनिल किसन दुधाणे .
अर्थ : शालिवाहन शकाच्या - सके १५७६ व्या वर्षी जय सवंत्सर श्रावण शुद्ध पाडिवा म्हणजेच मंगळवार ४ जुले १६५४ या दिवशी फर्जंद महाराजा शहाजी राजे यांच्या आज्ञेप्रमाणे त्यांनी श्रावण महिन्यात होणाऱ्या यात्रे मध्ये आपले भोसले घराणे कुळदैवत शिखर शिंगणापूर चा शंभू महादेव मंदिराच्या भोवती असणाऱ्या तट भिंतीत काही खोल्या किवा ओवऱ्या यांचे रुंद व मोठे असे बांधकाम तुका गोविंदा यांच्या हस्ते करवून घेतले किवा त्याचा जीर्णोद्धार केला .
शिलालेखाचे महत्व :- मध्ययुगीन कालखंडात मालोजी राजे यांच्या मूत्यू नंतर त्यांची जहागिरी शहाजी राजे यांना मिळाली . एक अप्रकाशित आदिलशाही फर्मान आहे त्यात शिखर शिंगणापूर गाव शहाजी राजांना दिले आहे, तिथले कर त्यांना मिळत होते. श्रावण महिन्यात यात्रेमध्ये यात्रेकरूच्या सोयीकरिता शाहजी राजे यांच्या आज्ञे प्रमाणे त्यांनी काही बांधकामे केली .या वरून भोसले घराण्यातील कौटुंबिक जीवनाच्या दृष्टीने अतिशय महत्वाचा हा शिलालेख आहे.महाराष्ट्रात भोसले कुळातील घराणे यांचे शिलालेख फारच कमी ठिकाणी पाहायला मिळतात मालोजी राजे यांच्या नावाचा उल्लेख वेरूळ येथील शिलालेखात येतो. छत्रपती शिवाजी महाराज यांचा रायगड किल्ला व गोवा येथील सप्तकोटीश्वर मंदिर ,व छ .संभाजी महाराज यांचे गोवा बाणस्तरी येथील शिलालेखात वर्णन येतात परंतु शहाजी राजे यांचे नाव कर्नाटक येथील लेखात येते ,महाराष्ट्रात आज पर्यत कुठेही त्याच्या नावाचा लेखात उल्लेख येत नाही .त्यांच्या नावाचा उल्लेख प्रथम येथे येत आहे एका कर्तबगार व्यक्तीने ओवऱ्या सारखे बांधकाम करून जन सामान्यासाठी धार्मिक व सामाजिक कार्य करून शिलालेखाच्या स्वरुपात कोरून लोकाच्या नजरेसमोर कायमचे ठेवले हेच या शिलालेखाचे विशेष महत्व आहे .
ऐतिहासिक महत्व :-
शिखर शिंगणापूर चा शंभू महादेव म्हणजे महाराष्ट्रातील अनेकांचे कुलदैवत आहे. महादेवाचे हे मंदिर आणि शिंगणापूर गाव दोन्हीही यादव कुळातील सिंघण राजाने वसवली आहेत, असे म्हणतात. मंदिराला दगडी तटबंदी आहे आणि या मंदिराच्या आवारात पाच मोठे नंदी आहेत. देवगिरीच्या यादव घराण्यातील सिंघण राजा येथे येऊन राहिला होता. त्यानेच शिंगणापूर गाव वसविले.
शंभू महादेव हे भोसले घराण्याचे कुलदैवत असल्याने मालोजीराजे भोसले आपल्या परिवारासह देवदर्शनासाठी येथे येत. पाण्याच्या दुर्भिक्षेमुळे भाविकांचे होणारे हाल पाहून मालोजी राजांनी येथे इ.स. १६०० साली एक मोठे तळे येथे बांधले, त्यास पुष्करतीर्थ असे म्हणत; त्यालाच आता शिवतीर्थ म्हणतात. पूर्वीचे देऊळ सुलतानी आक्रमणांनी पडल्यामुळे १७३५ मध्ये शाहू महाराजांनी सध्याचे देऊळ बांधले. १९७८ मध्ये त्याचाही जीर्णोद्धार झाला. दक्षिणेतील रामस्वामी नावाच्या एका स्थापत्यतज्‍ज्ञाकडून शिखराची व मंदिराची डागडुजी करून त्यांना आकर्षक रंग देण्यात आला आहे.
संक्षेप :- संवत्सरे–सवछरे ,मा.-माघ ,सुध . शु द्ध ,शावण- श्रावण,पाडिवा –पाडवा ,षाहा-शहाजी महाराज ,सोफा –(सोपा)ओवरी ,ओटी ,पडवी किंवा ओसरी,इमारत , वसीव –रुंद ,मोठी आकाराची
या शिलालेखात चार ठिकाणी सारखाच र आला आहे.मध्ययुगीन कालखंडात र लिहण्याची पद्धत बहुतांशी शिलालेखात अशीच दिसते .
पहिल्या ओळीत शेवटी शावण या शब्दाला खाली रेघ दिलेली आहे
शा (श+ र+ आ) आहे
यात्रेत मर्जी (मिळवण्यासाठी) भाग असल्याने (कारणे).भोग मूर्ती कारणे (साठी) सोफा (देवळी) बांधली असा ही अर्थ निघतो.
शहाजी राजांच्या मर्जीसाठी हे कृत्य केलं असावं. शहाजी राजे त्यावेळी बंगलोरी असावेत. इमारतीच्या एका विशिष्ट भागाला सोपा म्हणतात. एका शिवकालीन भागात तो शब्द सोफा असा लिहिल्याचे वर्णन शिवचरित्र-साहित्य, खंड १५ / १६ मध्ये आले आहे .
सहाव्या ओळीतील वसीव हे वाचन ठीक वाटते आहे. अरबीत वसीअ (वाव, सिन, ये, ऐन), म्हणजे रुंद, असा शब्द आहे.
.
सदर शिलालेखाचे संशोधन श्री अनिल किसन दुधाणे यांनी केले असून शिलालेख वाचणे करिता शिवचरित्रकार श्री गजानन मेहेंदळे सर ,डॉ.भांडारे सर,प्रवीण भोसले सर श्री अमोल बनकर सर व कृष्णा गुडदे यांचे मोलाची मदत व सहकार्य लाभले.
संदर्भ -(IE VI -१११ )
मराठी शब्द कोश –पान -३१४९
राधा माधव विलास चंपू –पान . २६८ ,२६९
©अनिलदुधाणे
No comments:
Post a Comment