मराठेशाहीतील दक्षिण लावण्यवती धुरंधर राजकारणी ग्वाल्हेर ची महाराणी बायजाबाई शिंदे भाग 71

मराठेशाहीतील दक्षिण लावण्यवती धुरंधर राजकारणी ग्वाल्हेर ची महाराणी बायजाबाई शिंदे

भाग  71

महाराणी बायजाबाईसाहेब शिंदे ह्यांचे चरित्र,

लेखक :- दत्तात्रय बळवंत पारसनीस

ग्वाल्हेर येथील राज्यक्रांति" व बायजाबाईसाहेबांचा वनवास-------3

हिंदुस्थान सरकारांनी हा वेळपर्यंत बायजाबाईसाहेब जे करतील ते प्रमाण समजून तटस्थ वृत्ति धारण केली होती; व ग्वाल्हेर संस्थानच्या राजकारणात हात घालावयाचा नाहीं असा त्यांचा निश्चय होता. परंतु त्यांची ही तटस्थ वृत्ति (जीस इंग्रजीमध्ये Non-interference Policy ह्मणतात तीं) एकदम बदलण्याचे काय प्रयोजन झाले असावें तें समजत नाहीं. तात्पर्य, ग्वाल्हेर येथे तरुण महाराजांच्या फुसलावणीने जे बंड झाले, त्याचा परिणाम राज्यक्रांति हा होऊन, महाराणी बायजाबाईसाहेब ह्यांस राज्याधिकारास मुकावे लागले; व महाराज जनकोजीराव शिंदे ह्यांच्या इच्छेप्रमाणे त्यांस गादी मिळाली. ह्या राज्यक्रांतीमध्ये आंग्ल राजनीतीचे स्वरूप एकदम कां बदलले, हे ऐंद्रजालिक गूढ१०७ समजणे फार कठीण आहे. तथापि, वामन पंडितांनीं ह्मटल्याप्रमाणेः श्लोक. केव्हां सत्य वदे वदे अनृतही केव्हां वदे गोडही। केव्हां अप्रियही दयालुहि असे केव्हां करी घातही ॥ जोडी अर्थहि जे यथेष्ट समयीं कीं वेंचही आदरी ।। ऐशी हे नृपनीति भासत असे वारांगनेचेपरी ॥ १ ॥ राजनीति ही चंचल व वारांगनेप्रमाणे बहुरूप धारण करणारी असल्यामुळे ती स्वार्थ साधण्याकरितां एकदम बदलली असल्यास त्यांत आश्चर्य मानण्याचेही कारण नाहीं.' १. शिंद्यांच्या दरबारचे सर्जन डा० होप ह्यांनी ह्या प्रसंगी इंग्लिश राजनीतीचे धोरण दर्शविले आहे, त्यावरून इंग्रज मुत्सद्यांच्या मनांत सुप्राप्त संधीचा कांहीं तरी चांगला फायदा करून घेऊन, मुंबईपासून आग्यापर्यंतचा प्रांत ब्रिटिश राज्यास जोडून टाकावा असा हेतु होता, असे ध्वनित होते. ते लिहितात:-

• * * * * Secret deliberations were there (in the Council of Calcutta ) being held, with a view to discover what profit could be made out of the troubles of this weak but most faithful young prince......A demi-official letter Was Written to the resident, by the Chief Secretary of the Foreign Department, desiring him to learn, at a private interview, by way of a feeler if the Maharaja, encircled as he was by serious troubles troubles mainly caused by our Government--would like to any resign; assigning over the country to the British Government, la and receiving a handsome pension, which would be paid out of 2nd his own revenues. There can be very little doubt that this demi-GAL official document was of the genus mystic, and that no copy of it can now be found among the archives pertaining to India

Mr. Cavendish, than no Englishman ever attained a greater ascendancy over the minds of the natives with whom he had concern, declined to make such a suggestion, and his answer